Pernetaqtaǧa özgerıs qajet emes

Būl jaŋa älıpbidı «Altyn köpır» dep ataudyŋ tereŋ simvolikalyq maǧynasy bar. Ol Ūly Dala elı, qasiettı Qazaqstan men düniejüzılık örkeniet arasynda altyn köpır bolsa degen ümıtım edı.

Beibıt ÄMIRBEK,
tıl mamany, Germaniianyŋ Keln qalasyndaǧy «Karl Duisberg Gezzelşaft» qoǧamy halyqaralyq
sertifikatynyŋ iegerı

Negızgı ūstanǧan qaǧidalarym, bırınşıden, ärbır dybys­qa jeke simvol be­rı­ledı. Kirillisadaǧy (juan­dyq belgısı) «i» ärpı ar­qyly, (jıŋışkelık belgısı) apos­trof arqyly, ş ärpı (aşşy, tūşşy) dep jazylmaq. Qosarlanǧan dybystardan tū­ratyn Io (io), Iý (iu), Iа (ia) ärıpterınıŋ qajetı joq. Al kırme dybystar F, S, Ch, ärıpterın mynau tehnokratiia­lyq zamanda alyp tastauǧa bolmaidy. Foto, fantastika, firma, seh, sikl, sitramon, chat, charter, chempion t.b. sözderdı jazu qiynǧa soǧady. O Ūlttyŋ, memlekettıŋ atauy
Q ärpınen bastalatyndyqtan, Q ärpı alyndy.
Qazaq tılınıŋ fonetikasyndaǧy töl dybystarymyzdy oqşaulai bermei (būl egız dybystar) bır simvolmen ǧana belgıleu kerek (aä, gǧ, iı, nŋ, oö, ūü, hh). Tek bızdıŋ töl dybys­tarymyzǧa aǧylşyn, fransuz älıpbiındegı jūmsaqtyq belgısı apostrof qoiylsa, boldy. Mysaly: A – Ä (A’), G – Ǧ (G’), İ – I (I’), n – ŋ (n’), O – Ö (O’), Ū, Ü – (U’), h (qahar) – (h’).
Būl älıpbidıŋ nūsqasynda latynnyŋ 24 simvoly alynǧan, sebebı ekı simoldyŋ H pen W (dubl ve) ärıpterınıŋ qajetı joq, nege deseŋız, K, S ärıpterı joǧaryda bar (EXPO – EKSPO), W (dubl ve)
degenıŋız, qosymşa V ärpı degen söz, ondai ärıp V – V taǧy bar, söitıp men öz joba-
ūsynysymda 24 ärıppen şekteldım.
Ūsynylyp otyrǧan älıppenıŋ nūsqasy düniejüzı paidalanyp otyrǧan «Qwertu» pernetaqtasyna negızdelıp jasalǧan. Sondyqtan älemnıŋ qai tükpırınde jürsek te, qazırgı zamanǧy planşet, smartfon, gadjetterdı qoldanu arqyly jazuǧa mümkındık mol. Elbasy aitqandai, jaŋa älıpbidı jasauda ärtürlı diakritikalyq belgıler men digraftardyŋ qiyndyq tudyratynyn aityp, barynşa standarttyq pernetaqtanyŋ simvoldaryn paidalanudy tapsyrǧan edı.
«Qwertu» pernetaqtasynda kirillisadaǧy jıŋışkelık belgısı joq. Bıraq vals, alians, avtomobil, koniunktura t.b. sözderdı jazu jıŋışkelık belgısınsız közge oǧaştau. Sondyqtan būl jerde de apostrof paidalanuǧa bolady (Mysaly: val’s, al’ians, avtomobil’, kon’iunktura t.b).
Osy «Altyn köpır» älıppe nūsqasyn paidalana otyryp, tıptı erteŋnen bastap qazaqşa mätınderdı tere beruge bolady. Pernetaqtaǧa eşqandai özgerıs jasau qajet emes. Būl nūsqanyŋ «jeŋıl jazu» dep atalatyn sebebı, mätınderdı kirillisadaǧy 42 ärıppen termei, latynnyŋ 24 ärpımen apostrof arqyly teru bolmaq. Söitıp, qazaq tılınde jazudy tez üirenuge, tıldı jyldam meŋgeruge jaǧdai jasalmaq.

Digraftardyŋ «darhandyǧy»

QR Parlamentı qabyrǧasynda tanystyrylǧan latyn älıpbiı jobasy älı de bolsa qaita zerdeleudı qajet etedı. Darhandyq emei ne, bır «şaş» degen sözdıŋ jazyluy 6 ärıpke deiın köbeiedı. Qazaqtyŋ qasiettı «täŋırşıldık» degen sözı 11 ärıpten 17 ärıpke barady – taengiershieldiek – jazyluy da, oqyluy da qiyndaidy.
Mäjılıste qaralǧan älıpbidıŋ nūsqasy qabyldansa 4-5-6 ärıpten tūratyn bızdıŋ töl dybystarymyz bar sözder 7-8-9 ärıptermen jazylatyn bolady.
Mysaly: mäŋgı el – maenggie el, Şäkır – Shaekier, ükılı – uekielie t.b., al şaş sözı tıptı 6 ärıp shaesh bolady.
Eger de osy 8 digrafty paidalanyp qazaqtyŋ maiy tamǧan, iısı sıŋgen ädemı sözderın keltırıp bır bet mätın jazyp, gazetke bassa, halyq ony oqysa ne der edı?
8 digraf degenıŋız – men ūsynǧan «Altyn köpır» älıpbi nūsqasyndaǧy 24 ärıptıŋ 33 paiyzy, 3 bettık materialǧa 4 bet ketedı. Al respub­lika aumaǧynda būl qanşama uaqyttan ūtylu, qaǧaz ben boiauǧa qarajat ketıru. Bärınen de 1-synypqa kelgen 6-7 jastaǧy balaqailarǧa auyr soǧady.
A.Baitūrsynov atyndaǧy Tıl bılımı instituty direktorynyŋ orynbasary Anar Fazyljan bylai deidı: «Basqalar ūsynyp jatqan bır dybysqa 2 ärıp taŋbalau degen nūsqalar da bar. Bıraq ol öte qolaisyz. («Qazaqstan Zaman» gazetı, 20 qyrküiek 2017 j.) Al «Ūlttyq audarma biurosy» qoǧamdyq qorynyŋ direktory Rauan Kenjehanūly: «Latyn pernetaqtasynda 26 ärıp pen «apostrophe» belgısı bar. Osynyŋ negızınde tıl normalaryn būzbaityn ärı qoldanysqa qolaily qazaq alfavitın jasauǧa äbden bolady».
Bıraq eŋ qauıptısı alda. Jurnalist D.Eldes «Qazaq ünı» gazetınde orys tılınde jazǧan «Odin zvuk – odna bukva» degen maqalasynda mynadai abzas bar: Evgenii Drobiazko, jurnalist, privel nemalo primerov «kureznogo» iazyka na latinise s ispolzovaniem digrafov v jurnale «Esquire»: Ashana – Ashana, po predlagaemomu alfavitu sleduet chitat aŞana, ne tak li? İli vot namazhana – namazhana, po tomu je prinsipu – namaJana. Analogichno i s bukvoi g v sochetanii s bukvoi h ona daet Ǧ(gh), a v sochetanii s n – ŋ(ng). Teper predstavte, kak budem pisat slovo aŋǧaru. Chto-to vrode anggharw? Eto kak voobşe? Voproşaet jurnalist.
«Quyrdaqtyŋ kökesın tüie soiǧanda köresıŋ» degendei, būl tek basy ǧana. Bır bet terılgen mätınde joǧarydaǧydai 20-30 «kurez» jüredı, sonda ne boldy? Söitıp, qasiettı qazaqtyŋ tılın büldırıp almaimyz ba?
A.Baitūrsynov atyndaǧy Tıl bılım institutynyŋ jetekşı mamany Älımhan Jünısbekov «Şalqar» radiosyna bergen sūhbatynda: «Mäjılıste qaralǧan älıpbi nūsqasy maqūldana ma, joq pa älı belgısız. Qauym ūtymdy joba, pıkırlerdı bıldırıp jatsa, qabyldaimyz» degen edı.
Sonymen «Kelısıp pışken ton kelte bolmas» dep aityp ketken babalarymyzdyŋ sözın ūmytpa­iyq. Keleşek ūrpaqtyŋ, elımızdıŋ, tılımızdıŋ bolaşaǧyna atüstı qaramaiyq, aǧaiyn!