Qazaqstanda 120 mln tonna qatty tūrmystyq qaldyqtar jinalǧan, onyŋ kölemı jyl saiyn 4,5-5 mln tonnaǧa ūlǧaiyp otyr. Būl jait elımız üşın kürdelı problemanyŋ bırıne ainaldy. «Jasyl» ekonomikaǧa köşu tūjyrymdamasyna säikes, qaldyqtardy qaita öŋdeu ülesın 2030 jyly – 40 paiyzǧa, 2050 jyly 50 paiyzǧa jetkızu josparlanǧan. Oǧan qosa, Elbasynyŋ tapsyrmasyna säikes, Nūr-Sūltan qalasynda 2019 jylǧy 1 jeltoqsanǧa deiın qaita öŋdeu deŋgeiı 75 paiyzdy qūrau kerek edı.
Qaraşa aiynyŋ soŋynda Senatta Ekologiia, geologiia jäne tabiǧi resurstar ministrı Maǧzūm Myrzaǧalievtıŋ qatysuymen «Tūrmystyq jäne önerkäsıptık qaldyqtardy jinau jäne öŋdeu» taqyrybynda Ükımet saǧaty öttı.
Tūrmystyq qaldyqtardan qaitsek qūtylamyz?
Elımızde qatty tūrmystyq qaldyqtardy (QTQ) basqaruǧa qajettı normativtık qūqyqtyq baza qūrylǧan. Ekologiialyq kodekske, zaŋnamaǧa qaldyqtar turaly normalar engızılgen. Soǧan qaramastan zaŋ talaptary älı künge tiısınşe oryndalmai keledı. Osyǧan orai, qaldyqtardy jinauǧa, sūryptauǧa, kädege jaratuǧa jäne qaita öŋdeuge bailanysty mındetter kökeikestı mäselege ainalyp otyr.
– 2018 jyly «DAMU RG» JŞS zertteu toby QTQ naryǧyna jüielı taldaular jürgızgen edı. Onda osy salanyŋ negızgı problemalary körsetılgen, – dedı jiyndy jürgızgen senator, Agrarlyq mäseleler, tabiǧatty paidalanu jäne auyldyq aumaqtardy damytu komitetınıŋ töraǧasy Äli Bektaev. Onyŋ aituynşa, tūrmystyq qaldyqtardy zalalsyzdandyru üşın qoldanystaǧy tarifter jetkılıksız jäne ol tölemder qaldyqtardy kömu men tasymaldau şyǧyndarynyŋ özın jabuǧa jetkılıksız. Onyŋ üstıne QTQ-men jūmys ısteu tarifı saralanbaǧan: qaldyqtar bölek jinalsa da, bır konteinerge salynsa da – tölenetın tölem bıreu.
Sondai-aq qoqysqa qatysty şyǧyndardyŋ basym bölıgı osy saladaǧy ūiymdardyŋ esebınen jürgızıledı. Būl kompaniialardyŋ qaldyqtarmen jūmys ısteu jüiesın damytuǧa mūrşa bermeidı. Osy mäselenı retteuge mındettı memlekettık organdar men qoqys öŋdeuşı käsıporyndar arasynda özara üilesımdı tetık joq. Būl jaǧdai qoqystardy öŋdeu problemasyn tiımdı şeşuge kedergı keltıredı.
Taǧy bır qiiuy kelıspei jatqan şarua – qaitalama şikızat naryǧynyŋ şekteulılıgı. Öŋdeuşıler qaldyqtan alynǧan önımderdı satu kezınde türlı qiyndyqtarǧa tap bolady.
Tūrǧyndarǧa ekologiialyq mädeniet jetıspeidı
Qatty qynjyltatyn jaittyŋ bırı – tūrǧyndardyŋ sanasynda qaldyqtardy bölek jinau mädenietı men ekologiialyq tüisıktıŋ qalyptaspaǧandyǧy. «Ökınışke qarai, ülken qalalarda qoqysty bölek jinauǧa arnalǧan konteinerler ornatylǧanyna jäne osy baǧytta jürgızılıp jatqan aqparattyq-nasihat şaralaryna qaramastan, jūrt būrynǧydai barlyq qoqysty bır jerge tastai salu ädetınen arylǧan joq. Köpşılıktıŋ qorşaǧan ortaǧa janaşyrlyqpen qarau mädenietı tömen, oǧan degen tūtynuşylyq közqaras basym» dedı senator Ä.Bektaev Ükımet saǧatynyŋ kırıspe bölıgınde.
Köterılıp otyrǧan taqyryp boiynşa esep bergen Ekologiia, geologiia jäne tabiǧi resurstar ministrı Maǧzūm Myrzaǧaliev qaldyqtardy basqaru ısı Qazaqstannyŋ «jasyl» ekonomikaǧa köşu tūjyrymdamasy boiynşa basym mındetterdıŋ bırı bolyp sanalatynyn atap öttı. Tūjyrymdamaǧa säikes, elımızde qaldyqtardy öŋdeu ülesı 2030 jyly 40 paiyzǧa, 2050 jyly 50 paiyzǧa jetuı tiıs. 204 qalalar men audandardyŋ 51-ınde qaldyqty bölıp jinaidy, 30-ynda sūryptaidy.
Ministrdıŋ aituynşa, respublikada 3,5 myŋ poligon bar, onyŋ tek 17,7 paiyzy ǧana ekologiialyq jäne sanitarlyq talaptarǧa säikes keledı. Köpşılık poligondardyŋ qyzmet körsetu merzımı ötken. 2019 jyldyŋ 9 aiynyŋ qorytyndysy boiynşa elımızde qoqystardyŋ 13,2 paiyzy ǧana öŋdelgen. Onyŋ körsetkışı Aqmola (3 paiyz), BQO (4 paiyz), ŞQO (5 paiyz) oblystarynda öte tömen, al eŋ joǧary körsetkış – Maŋǧystau (29 paiyz), Almaty oblystary (18 paiyz) men Şymkent (22 paiyz) qalasynda.
– Jekelegen qoqystar türın kömuge tyiym salu merzımı bırneşe ret keiınge şegerıldı, alaida jergılıktı atqaruşy organdar taǧam qaldyqtarynan tyŋaitqyş alu oryndaryn jasau üşın, qūrylys qirandylaryn qaita paidalanu üşın eş şara jasaǧan joq, – dep äkımderge şüilıktı ministr.
Mäselen, 2019 jyldyŋ 1 qaŋtarynan bastap poligondarda plastmassa, plastik, polietilen, polietilentereftalat qapşyqtary, makulatura, karton jäne qaǧaz qaldyqtaryn, qūramynda synap bar şamdar men aspaptardy, qorǧasyn-qyşqyldy batareikalardy, elektrondy jäne elektr jabdyqtaryn, türlı tüstı jäne qara metaldardy kömuge tyiym salynǧan, bıraq olardyŋ rūqsat etılmegen orynda jinalu faktılerı köp.
Qaldyqtardy tiımdı paidalanu nätijesı boiynşa 17 öŋır men qalalardyŋ eşqaisysy joǧary jäne orta därejege jete almady, al 5 öŋırdıŋ körsetkışı tıptı tömen. Al Elbasynyŋ tapsyrmasyna säikes, äkımdıkter jūmystarynyŋ nätijesı qaldyqtardy öŋdeu körsetkışımen baǧalanady.
Ministr Maǧzūm Myrzaǧaliev QTQ problemasyn şeşu üşın Waste to Energy mehanizmın engızudı ūsyndy. Būl qoqysty jaǧu barysynda «jasyl energiia» aluǧa mümkındık beredı jäne kömıletın kül-qoqys kölemın edäuır azaitady. Premer-ministrdıŋ tapsyrmasy boiynşa 6 qoqys jaǧu keşenderın salu josparlanǧan: Şymkent jäne Aqtöbe qalalarynda (2021 jyly), Nūr-Sūltanda (2022 jyly), Qaraǧandyda (2023 jyly), Tarazda (2024 jyly), Almatyda (2025 jyly). Atalǧan mehanizmdı engızu qoqys jaǧu salasyna 182 mlrd teŋge tartuǧa mümkındık beredı. Onyŋ üstıne, qoqys öŋdeu salasynda jūmys ısteuge niet bıldırgen investorlar da bar. Būl biudjettıŋ rūqsat etılmegen qoqystardy joiuǧa (2,5 mlrd teŋge), poligon qūrylysyna (2,7 mlrd teŋge) arnalǧan şyǧyndaryn ünemdeuge, ekologiiaǧa, adam densaulyǧyna, flora men faunaǧa kerı äserın tömendetedı.
Qaldyqtar problemasyn şeşu üşın zaŋ boiynşa 2016 jyly avtokölıkter men onyŋ qūramdas bölşekterın, 2017 jyly elektr jabdyqtaryn paidalanu boiynşa mındettemeler ūlǧaityldy.
Öndıruşılerdıŋ keŋeitılgen mındettemelerı (ÖKM) operatory aiasynda 18 qaladaǧy 170 käsıporynǧa qaitalama şikızatty jinaǧany, tasymaldaǧany jäne öŋdegenı üşın ötemaqy tölenedı, olar qaldyqtardan 20-dan astam önım türlerın şyǧarady.
– 2017 jyly Ortalyq Aziia aumaǧynda bırınşı ret Qazaqstanda eskı avtomobilderdı öŋdeu zauyty ıske qosyldy. Ötken 2 jyl ışınde zauyt 92115 eskı kölıkterdı qabyldap, kädege jaratty. Sonyŋ nätijesınde 60 myŋ tonna qara metall synyǧy, 3 myŋ tonna aliuminii alyndy. 556 tonna metall balqymasy metallurgiialyq käsıporyndarǧa jetkızıldı, – dedı ministr.
Keŋes zamanynan qalǧan qaldyqtar
Qazaqstanda keŋes kezeŋınen berı 31 mlrd tonna öndırıstık qoqystar qordalanǧan, oǧan jyl saiyn 1 mlrd tonna tau-ken jäne mūnai qaldyqtary qosylyp otyrady. 2018 jyly olardy öŋdeu 32,2 paiyzǧa jetken, ol 2015 jylmen salystyrǧanda 9 paiyzǧa köp. Qalǧan qaldyqtar kültökpege tögıledı.
Elımızde sondai-aq 527 mln tonna kül-qoqys jinalǧan, oǧan jyl saiyn taǧy 23 mln tonna qosylyp otyr. Otandyq käsıporyndardy sony şikızat retınde qaitalap paidalanuǧa jūmyldyru qajet. Mäselen, «QazAvtoJol» ŪK» AQ ony jol qūrylysyna tabiǧi tastyŋ ornyna qoldanady. Al Ortalyq-Şyǧys dälızı jobasyna Pavlodar JEO-1-dıŋ 338 myŋ tonna kül qaldyqtary men Pavlodar aliuminii zauytynyŋ 23,7 myŋ tonna boksit qoqyrlary paidalanylǧan. Jobany ärı qarai jüzege asyru barysynda oǧan «Karagandaenergosentr» jäne Qaraǧandy JEO-3-tıŋ 735,2 myŋ tonna kül qaldyqtaryn da paidalanu josparlanǧan.
Taǧy bır problema – joiyluy qiyn organikalyq lastauyştar (JOL). Aita keteiık, qazır elımızde JOL öndırısı şyǧarylmaidy, bıraq onyŋ keŋes zamanynan jinaqtalǧan qory orasan: 40,3 myŋ bırlık qūramynda PHD bar transformator maiy, 82,6 tonna kondensatorlar, 4100 litr tyiym salynǧan pestisidter, 3,7 myŋ tonna kömılgen pestisidter jäne 13,5 myŋ bırlık pestisid ydystary. Oǧan iesız jatqan 16 nysandaǧy ekologiiaǧa qauıptı qaldyqtardy da qosyŋyz. Stokgolm konvensiiasy boiynşa Qazaqstan joiyluy qiyn organikalyq lastauyştar qoqystardy 2028 jylǧa deiın joiuǧa mındettı.
Josyqsyz kompaniialarǧa qataŋ tyiym kerek
Baiandama jasaǧan senator Mūhtar Jūmaǧazievtıŋ aituynşa, keibır ırı kompaniialar qaldyqtardy azaituǧa jäne qaita öŋdeuge müddelı emes, olarǧa aiyppūl töleu yŋǧaily. Tıptı keibıreuler aiyppūl somasyn öz biudjetterıne salyp, qyzmetın ärı qarai jalǧastyra beredı eken.
– Osyǧan bailanysty Ekologiialyq kodekstıŋ jaŋa redaksiiasyn äzırleuşılerge ülken jauapkerşılık jükteledı. Bız qaldyqtardy kädege jaratu tölemderınen alşaqtap, tabiǧat paidalanuşylardy qaldyqtardy qaita öŋdeuge jäne joiuǧa şaqyruymyz kerek, – dedı senator.
2018 jyldyŋ qorytyndysy boiynşa tūrmystyq qatty qaldyqtaryn qaita öŋdeu kölemı 11,5 paiyzdy qūrady (2019 jyldyŋ 9 aiy boiynşa 13,2 paiyz). Demek, jyldyq ösım – 2 paiyz. Osy qarqynmen «jasyl» ekonomikaǧa köşu jönındegı tūjyrymdamada közdelgen körsetkışterge jetu qiyn. Elımızdıŋ 17 aumaqtyŋ 10-y qaita öŋdeu körsetkışterın 8 paiyzǧa jetkıze almai otyr.
– Tūjyrymdamaǧa säikes, 2030 jylǧa deiın sapaly poligondarmen qamtamasyz etu körsetkışı 95 paiyzǧa deiın ösuı tiıs. Qazırgı körsetkış – 17 paiyz. Özderıŋız baiqaǧandai, atqarylatyn jūmys älı de az emes. Qazırgı uaqytta jaŋaşyl bolyp, jaŋa ideialardy jüzege asyruda jaŋa közqaras boluy qajet dep oilaimyn, – dep sözın tüiındedı Mūhtar Jūmaǧaziev.
Senattaǧy Ükımet saǧatynda basqa da bırqatar deputattar öz oi-pıkır, ūsynys-tılekterın jetkızdı. Senat töraiymy Dariǧa Nazarbaeva köterılıp otyrǧan mäsele boiynşa Elbasy men Memleket basşysynyŋ bergen tapsyrmalaryn, tūjyrymdamada közdelgen mındetterdı oryndau maqsatynda Ekologiia, geologiia jäne tabiǧi resurstar ministrlıgı, jergılıktı atqaruşy jäne ükımettık emes ūiymdar bırlese otyryp, jūmystardy jüielı türde, erekşe yntamen atqaruy qajettıgın aitty.
– Būl – qoǧamdy alaŋdatyp otyrǧan öte kürdelı mäsele. Bügıngı jauapsyzdyq erteŋ zor kesırın tigızedı. Ekologiiany zardapqa ūşyratady. Mūndai jaǧdaida densaulyq saqtau salasyna jūmsap otyrǧan mol qarjy jelge ūşyrǧanmen bırdei. Bügınde būl baǧytta jasalyp jatqan jūmystar mardymsyz deuge bolady. 2011 jyldan berı qaldyqtar qory 11 esege ösken. 9268 stihiialyq qoqys tastaityn jerdıŋ nebärı 14 paiyzy ǧana joiyldy, – dedı Dariǧa Nūrsūltanqyzy.
