Älemde özen jaǧalai qonǧan qalalar sany jetkılıktı. Bıle bılsek, eŋ sūlu qalalar özenderdıŋ boiynda ornalasqan. Neva, Mäskeu, Sena men Temzadaǧy şaharlar sonyŋ dälelı. Osy oraida özımızdıŋ elımızde de özen jaǧalai qonystanǧan qalalar bar. Jaiyqtyŋ jaǧasyndaǧy Atyrau,
Syrdariiany jaǧalai qonǧan Qyzylorda, Tobylǧa taban tıregen Qostanai, Ertıstıŋ boiyndaǧy Semei men Kereku sol tızımge enedı.
Euraziianyŋ kındıgınde ornalasqan elordamyz Astananyŋ da köz tartar körıktı nysandary – qala köpırlerı. Şahardy ekıge bölıp jatqan Esıl özenınıŋ qos jaǧalauyn jalǧastyrǧan bırneşe köpır bar. Är köpır özındık, qaitalanbas arhitekturasymen erekşelenedı. Osydan bırneşe jyl būryn qala köpırlerı jaŋartylyp, qauıpsızdıgın arttyrǧan bolatyn. Sodan berı sänı kelısken «Saryarqa», «Tūlpar», «Maral» köpırlerınıŋ körkı özgerıp sala berdı. Olardyŋ säuletı men müsındık sipaty qazaq halqynyŋ jäne köşpendıler örkenietınıŋ bai tarihi-mädeni mūrasynan taŋdap alynypty. Ony jasauşylar skifterdıŋ zergerlık önerınıŋ bıregei är aluandylyǧyn körsetıp, elordamyzdyŋ Saryarqada – «Altyn dalada» ornalasqanyn belgılegen eken. Köpırdıŋ qos jaqtauy skif däuırındegı qoldanbaly öner tuyndylaryna ūqsatyp jasalyp, erekşe üilesımın tapqan. Onyŋ betı müsındık tormen örnektelıp, altyn tüske boialǧan. Jaqtau qorşaulary kiıktıŋ basy beinelengen şamdarmen bezendırılgen. Mūnyŋ bärı jaŋadan boi kötergen elordasyn ejelgı tarihpen bailanystyryp tūrǧandai.
Bas şaharymyzdy ekıge bölıp jatqan Esıldıŋ köpırlerıne şolu jasalyq. Ol Saryarqa men Tūran daŋǧyldaryn qosatyn, Esıl özenı arqyly ötetın avtojol köpırı – «Tūlpar». A.Baraev köşesı men Qabanbai batyr daŋǧylyn qosatyn, Esıl özenı arqyly ötetın avtojol köpırı – «Qaraötkel». Jeltoqsan köşesın qalalyq saiabaqpen qosatyn, Esıl özenı arqyly ötetın jaiau jürgınşıler köpırı – «Seruen», Saraişyq köşesı boiyndaǧy Esıl özenı arqyly ötetın avtojol köpırı – «Arqar», Orynbor köşesı boiyndaǧy Esıl özenı arqyly ötetın avtojol köpırı – «Maral», Syǧanaq köşesı boiyndaǧy Esıl özenı arqyly ötetın avtojol köpırı – «Arys», Aqbūlaq özenı arqyly ötetın avtojol köpırı – «Belasar» dep atalady.
Esıldıŋ äsem köpırlerı turaly aitatyn äŋgıme köp. Bırde Ortalyq demalys baǧymen bailanystyratyn «Seruenmen» ötıp bara jatyp, jaqtauyna ılıngen qūlypty körıp qaldym. «Synyqtan özgenıŋ bärı jūǧady» degen ras-au. Köpırge qūlyp salyp, kıltın özenge laqtyru Europada oryn alǧanyn estıgenım bar edı. Dälırek aitsaq, jas jūbailardyŋ būl ädetı qala merlerınıŋ bas auruyna ainalǧaly qaşan. «Mahabbat kıltınıŋ» kesırınen Parijde bır köpır qūlap, ortasyna tüsken bolatyn. «Seruennıŋ» jaqtauyndaǧy qūlypty körıp, eger mahabattaryn mäŋgılık etkısı kelse, jas jūbailar köpırdı emes, ekı elı auyzy men qyzyl tılıne saq bolǧany maŋyzdyraq-au dep oiladym. Būl, ärine, menıŋ oiym. Köpırge ıletın «mahabbat kıltı» degen ne, ony oilap tapqan kım? Būl dästür Florensiiadan jetken. Onda serttesken jas jıgıtter men qyzdar ataqty Ponte Vekko köpırındegı Benvenuto Chellinidıŋ eskertkışıne qūlyp ıle bastapty. Al Rimde būl dästürdı Federiko Mochchianyŋ romandary arqyly bıledı. Alǧaşqy kezde jastar qūlypty fonarlarǧa ıle bastasa, keiınnen oryn jetpegendıkten, köpırdıŋ qos jaqtauy ıske asady. Būl ıske jastardyŋ qūlşyna kırıskenı sonşalyqty, Florensiiada jylyna bır köpırden ǧana 400 kg temır jinap tūrady eken.
Esterıŋızde bolsa, 2006 jyly elordamyzda qūryş trosstardan aspaly säuletı bar sändı köpır aşyldy. Onyŋ Qaraötkel ataluynyŋ da sebebı bar. Bır kezderı ūzaq jol jürıp kele jatqan keruen özennıŋ jaǧasyna toqtap, tynystap alady eken. Saryarqany jailaǧan halyq Qaraötkeldıŋ taiyzdau jerımen jylqy aidap ötıp, jazda jailauǧa, qysta qystauǧa köşıp-qonyp jürgen. Özennıŋ osy tūstaǧy özen arnasynyŋ qara tüstı qūmyna bailanystyryp Qaraötkel paida bolǧan desedı.
«Arqar» köpırı Astananyŋ däl kındıgıne salynǧan dese bolady. Köpır üstınen köz salsaŋyz, Prezident rezidensiiasy «Aq Orda» qol sozymdai jerde tūrǧandai körınedı, kelesı şetınde qūlap jatqan qūmyranyŋ büiırın köresız. Būl – «Astana Miuzik Holl» zaly. Būryndary şartty türde «M1» dep atalatyn, qazır müiızı qaraǧaidai Arqardyŋ aty berıldı. Ekı arkaly, juan tostarmen bekıtılıp salynǧan köpırdıŋ üstınde ekı baǧytqa aǧylyp jatqan tört jolaq joly men onyŋ şetınde jolauşylarǧa arnalǧan sürleuı de bar.
Köpırlerdıŋ körkın tünde de tamaşalaŋyz. Tüngı jaryq köpırdıŋ qos jaqtauyndaǧy örnektı türlendırıp tūrsa, endı bırınde myŋ qūbylǧan tüsı közdı bauraidy. Olardyŋ keibırı jyl mezgılı men mereke künderıne de arnalyp, samaladai jaryq, jüz qūbylady.
Köpırlerdı jaiau aralap ötken adamnyŋ oiyna köp närse tüsetını anyq. Jaǧalai qarmaq salyp, suǧa üŋılgender de közge jiı tüsedı. Būl qysy-jazy özgermeitın Esıldıŋ bır körınısı. «Tamaşa jeksenbı kün köl basynda, tūnyqtan balyq aulap bala otyrsa» degen än erıksız eske tüsedı. Osy joldardy tasqa qaşap, balyq aulap otyrǧan balanyŋ müsının nege Esıldıŋ bır jaǧasyna ornatpasqa dep oiladym. Sız qalai oilaisyz?
Aitqandai, osydan bırneşe ai būryn Sena özenı tasyp, parijdıkterdıŋ ekı aiaǧyn bır etıkke tyqqany esıŋızde bar ma? Sonda köpırdıŋ astyna ornatylǧan Zuavtyŋ eskertkışıne üŋılıp, «su Zuavtyŋ baltyrynan asty», «Zuavtyŋ belıne keldı» degen habar jetıp jatty. Būl Fransiiadaǧy Sena özenındegı Alma köpırınıŋ tıregı ärı sudyŋ asyp-tasyǧanynyŋ körsetkışı qyzmetın atqaryp tūr. Ötken ǧasyrdyŋ basynda tasqynda su 8,62 metrge köterılıp, osy Zuavtyŋ qūlaǧynan kelıptı.
Däl osyndai bolmasa da, tau kötergen Tolaǧaidyŋ müsının ekı köpırdıŋ bırınıŋ astyna ornatsa ǧoi. Köpırlerdıŋ aspaly beinesı taudy elestetıp-aq tūr. Tek Tolaǧaidy somdau qaldy. Sonda qala tūrǧyndary men qonaqtarynyŋ Esıldıŋ suynyŋ deŋgeiın anyqtaityn körsetkışıne ainaldyryp, bır turistık nysan aşylar edı. Mūndai körsetkışter köptegen özenderdıŋ jaǧalauynda ornatylǧan. Söitıp özen arnasynyŋ deŋgeiın eskertkışter men arnaiy syzyqtarǧa qarap anyqtap jür.
Būl jai oiymyz ǧoi, degenmen körıktı köpırlerdıŋ iesındei bolǧan tas müsınder seiılımızdıŋ sänın keltırer edı dep oilaimyz.
Aigül UAISOVA
