Qala quatynyŋ qainarközı

Jylu men jaryq –  qala tırşılıgınıŋ negızgı qan tamyrlary. Osy ekeuınsız şahar tırlıgın elestetu mümkın emes. Elordaǧa taratylatyn elektr energiiasynyŋ 60 paiyzǧa juyǧy «Astana-Energiia» AQ-nyŋ 2-Jylu elektr ortalyǧynda öndırıledı. Kündız-tünı tynym tappaityn käsıporynnyŋ ışkı ahualyna bız de üŋılıp kördık.

Quaty artqan öndırıs

Täulık boiy kök tütın budaqtap, alystan «menmūndalaityn» 2-JEO ǧimaraty astanalyqtarǧa jaqsy tanys. 1979 jyly ıske qosylǧan jylu stan­sasynyŋ jalpy elektrlık quaty saǧa­tyna 360 MVt bolsa, jylu ener­giiasynyŋ küşı saǧatyna – 1021 Gkal-dy qūraidy. «Astana – Energiia» AQ basqarma tör­aǧasynyŋ bırınşı orynbasary Oleg Utkinnıŋ aituynşa, 2-JEO byltyr mölşerı 2 mlrd 405 mln kVt/saǧ elektr­energiiasyn öndırgen. Al jylu energiiasynyŋ kölemı – 5 mln 122 myŋ gigakalorii. Būl 2011 jylmen salys­tyrǧanda 30 mln 600 myŋ kVt/saǧ artyq körsetkış eken.

– Mūndai nätijege №4 turboagregat kürdelı jöndeuden ötkennen keiın qol jetkızdık. Būl qondyrǧy za­uyttyq quatyna qaita oralyp, elektr­energiiasyn saǧatyna 120-125 MVt kölemınde öndırıp otyruǧa mümkındık beredı, – deidı Oleg Valerevich.

Elbasynyŋ tapsyrmasymen ıske qosylǧan 4 su jylytqyş qazan­dyqtyŋ arqasynda jylu energiiasy da aldyŋǧy jyldarmen salystyrǧanda, 472 myŋ Gkal artyǧymen öndırılgen.

Jaryq pen jyludyŋ mölşerın köbeitıp, JEO-nyŋ quattylyǧyn arttyruǧa baǧyttalǧan jūmystar keleşekte de jalǧasyn taba bermek. Bügınde «JEO-2-nı keŋeitu jäne qaita jaŋǧyrtu» jobasy şeŋberınde 7-şı jäne 8-şı qa­zan­dyqtar ıske qosylmaq. 2016 jylǧa qarai ekı ırı energetikalyq qa­zandyq agregatyn paidalanuǧa beru josparlanyp otyr. Būl qa­zandyqtar elektr süzgısı men kükırt tazalaǧyşy bar zamanaui qondyrǧy bolmaqşy.

Al biyl jyl soŋyna qarai quattylyǧy 120 MVt 5-şı turboagregat, kelesı jyly saǧatyna 120 MVt bolatyn №6 turboagregatyn da paidalanuǧa beru josparlanyp otyr.  Jaŋa qondyrǧylardy ornatyp, qolda bar qūrylǧylarǧa jöndeu jūmystaryn tiianaqty jürgızgen JEO ūjymy 2012-2013 jyldarǧa arnalǧan jylu beru mausymyn oidaǧydai atqarypty.

Alyp «temırlerdıŋ» äleuetı

Äkımşılık otyratyn ǧimaratpen japsarlas ornalasqan negızgı öndırıs ornyna qarai bet aldyq. Dälızden ötıp, ülken temır esıktı aşqanymyz sol, gürıldegen dauystan qūlaǧymyz tūnyp kettı. Ǧimarattyŋ ışı de qapyryq eken. Jylu öndıretın käsıporyn ekenın aitqyzbai-aq ūǧyndyryp tūr. Ainalanyŋ bärı «temır-tersek».
Öndırıs tabaldyryǧyn attamai jatyp-aq, gürıl men dırılden esı­mız şyǧyp tūrǧan bızdıŋ türı­mız janymyzda erıp jürgen Se­nımdılık jäne tehnikalyq qa­uıp­­­sızdık qyzmetınıŋ basşysy Uä­­lihan Asqarbekovke qyzyq körındı bılem, jymiyp qoidy.

– Bızdıŋ dausymyz da osy gü­rıl­dekten kem tüspeidı. Eger aiqailap söilep bara jatqan adamdy körseŋız, jylu energetika ortalyǧynda jūmys ısteidı dep oilai berıŋız, – dep äzıldep qoidy ol.

Uälihan Dairaşūlymen ılesıp, ortalyq jylu basqaru ornyna keldık. Mūnda ekı qazandyq pen ekı turboagregatty basqaryp otyrǧan maşinister otyrady eken. Olardyŋ aldynda qap­ta­ǧan pernesı men tetıgı bar teh­nika tūr. Qabyrǧadaǧy saǧat tä­rızdes qūrylǧylardyŋ sany da odan qalyspaidy. Uälihan Dairaşūlynyŋ aituynşa, būl su men budyŋ qysymyn, atomos­ferasyn, tok pen kerneudıŋ kö­le­mın, quat şyǧynyn eseptep tūratyn ölşegış qūraldar eken. Olardyŋ jūmysyn maşinister mült jıbermei baqylap otyrady. Maşinister demekşı, jylu ortalyǧynda osy mamandar erekşe baǧalanady. Olarǧa ülken ja­uapkerşılık jükteledı. Osynda maşinist bolu üşın energetika salasynyŋ maida-şüidesıne deiın jetık meŋgerıp, öndırıstıŋ tört satysynan ötu kerek. Aldymen küldı sumen şy­ǧarudy baqy­laityn maman jū­mysyn igeru kerek. Būdan keiın kömırdı balǧalap, maidalau qondyrǧysyn baqy­laudy üirenu qajet. Osydan ke­iın qazandyqtyŋ tömengı bö­lı­gındegı qosymşa qondyr­ǧy­lardy baqylauşy, törtınşı, qa­zandyqtyŋ joǧary jaǧynda tūrǧan qondyrǧylardy baqy­lau­şy qyzmetınen ötıp, äbden şyŋdalu kerek. Osy tört salany meŋgerıp, emtihannan müdırmei ötken maman ǧana qazandyqtyŋ «qūlaǧyn» ūstaidy.

Jylu elektr ortalyǧynyŋ kö­zdıŋ qaraşyǧyndai saqtaityn qazandyǧy – bız bıletın kädımgı qazan emes. Onyŋ syrtqy pışını qūbyrǧa ūqsaidy. Jylu men ja­ryqty öndıru osy qazandyqtaǧy sudy jylytudan bastalady. Aldymen qoimadaǧy kömır buldozermen konveierge tieledı de, qazandyqtardyŋ bunkerlerıne, sosyn kömırdı maidalap ügetın balǧaly diırmenge jetkızıledı. Sodan keiın kömır qazandyq peş­terıne kelıp tüsedı.

Peşke tamyzyq retınde bırınşı mazut jaǧylady. JEO-nyŋ beton mūrjasynan keide qoiu qara tütın şyǧyp tūratynyn baiqaǧan bolarsyz. Būl – mazut jaǧylyp jatyr degen söz.

Qazandyqtar äbden qyzyp, temperaturasy – 555 gradus, qysymy 140-qa jetkende, mazut jaǧu toq­tatylyp, onyŋ ornyna peşke äbden ūntaqtalǧan kömır salyna bastaidy. Sol kezde mūrjanyŋ tütını de aǧarady. Qazandyq 3,5 saǧat qyzdyrylǧannan keiın baryp, özınıŋ zauyttyq parametrıne keledı eken.

Äbden qyzǧan qazandyq qainap, sudy buǧa ainaldyrady. Odan sa­ǧatyna 420 tonnalyq ystyq bu şyǧady. Bu qatty qysymnyŋ küşımen turboagregattarǧa ji­be­riledi. Joǧarǧy qysymdy bu aldymen turbinany jäne onymen bir bilıkte ornatylǧan elektr generatoryn ainaldyrady.

Generatordan energiia bölinedi. Tok kerneuı – 10 500 volttı qūraidy. Paida bolǧan quat közı generatorlardan kerneudı jo­ǧa­rylatatyn transformatorǧa be­rıledı. Osy jerden 110 myŋ volt mölşerıne deiın küşeigen kerneuler Aqmola aumaqtyq elektr jelılerımen qalaǧa jet­kızı­ledı. Al jaryqty elor­dalyq tūtynuşylarǧa taratatyn – «As­tana – REK» AQ (būrynǧy «Qalalyq elektr jelılerı»).

Ärine, mūnyŋ bärı auyzben aituǧa ǧana jeŋıl. Äitpese, jaryq pen jylu energiiasy öndırılıp şyq­qanşa, olardyŋ qysymy, kö­lemı, kerneuı qalypty mölşerde bolyp, tepe-teŋdıgın ūstap tūruyn qadaǧalau – oŋai jūmys emes. My­­saly, turbinadaǧy qysym qa­lyptaǧydan asyp ketse, onda mi­nutyna 3 myŋ ainalym jasai­tyn alyp «temır» ainalany äp-sätte kül-talqan etuı mümkın.  Turbogeneratorda paida­la­nylǧannan keiın bu turbina kondensatoryna tüsıp, salqyndap, qaitadan suǧa ainalady. Kondensatordy salqyndatatyn su gradirniada suidy. JEO ekenın aiǧaqtap tūratyn üş ülken mūnarany bıletın bolarsyz? Gradirnia, iaǧni su salqyndatqyşyŋyz osy. Eger qysymy men temperaturasy tömendegen budy tez arada suǧa ainaldyrmasa, onda turbina ainalmai, keptelıp qalady eken.

Būdan özge, temperaturasy tö­mendegen sudy ysytatyn qazan­dyqtar da bar. Elbasynyŋ qa­ty­­suymen tūsauy kesılgen osy qondyrǧylardyŋ qystan qy­sylmai şyǧuǧa kömegı köp bolǧan eken.

Qazandyqtar kompiutermen basqarylady

«Astana-Energiia» AQ-da 1278 adam jūmys ısteidı. Sonyŋ 800-deiı – ekınşı Jylu elektr ortalyǧynda. Öndırıstık mekemenıŋ qazan­dyǧynda – 30, turbinasynda 20 maşinist bar. Olardy bır-bır aǧa maman baqylaidy. Basqa sala sekıldı, jylu elektr ortalyǧy da soŋǧy ülgıdegı tyŋ tehnologiialarmen jabdyqtala bastapty. Bız barǧan ekınşı or­talyq jylu basqaru bölımındegı keibır qazandyq pen turboagregat kompiutermen basqarylady eken.

Ärine, 1979 jyldan bastap ornatylyp, 1984 jyly aiaqta­lyp bıtken būrynǧy basqaru pult­­terıne ökpe joq. Būl tehnika älı künge deiın mültıksız jū­­mys ısteidı. Al jaŋa tehno­lo­giia­­nyŋ artyqşylyǧy – yŋ­ǧaily. Adam küşın köp qajet etpeidı. Qon­dyrǧylardyŋ jū­mysyn monitordan baqylap oty­­rasyz. Endı bırneşe jylda qolda bar qazan­dyqtar men tur­bo­agre­gat­tardyŋ tügelı avto­mat­tan­dy­rylǧan basqaru jüiesıne kö­şetın bolady, – deidı Uälihan Asqarbekov. Monitor aldynda jaiǧasqan jıgıttı äŋgımege tarttyq. Özın 6-şy qazandyqtyŋ maşinisı Amanbolat Jūmaşev dep tanys­tyrǧan ol jylu beru mausymy aiaqtaluyna bailanysty JEO-2-degı alty qazandyqtyŋ tek üşeuı jūmys ıstep tūrǧanyn aitty.

– Äzırşe üş qazandyqtyŋ özı qalany tegıs jaryqpen qamtuǧa jetkılıktı bolyp otyr. Al qysta qazandyqtyŋ altauy da jūmys ısteidı. Eger aumaqtyq dispet­cherlık ortalyqtan jaryqty köbeitu tūraly sūranys tüs­se, onda rezervte tūrǧan qazan­dyq­tardy ıske qosamyz, – deidı maşinist.

Kezınde jylu energetika orta­lyqtarynda maman tap­şy­lyǧy baiqalǧan eken. Al qazır elımızdıŋ ırı qalalaryndaǧy oqu oryndarda energetika maman­dyqtary köptep aşylǧaly sūra­nys äjeptäuır azaiypty. Degenmen de bılıktı ma­mandardyŋ būl salaǧa artyq bol­maityny anyq.

Tütın de tazartylady

JEO – 2-de ortalyq jylu bas­­qaru bölımderınen basqa, köp­­­­­tegen sehtar bar. Atap ait­qanda, elektr, otyn tasymaldau, qūrylys-jöndeu, jylu avtomatikasy jäne ölşegış sehtary, himiia jäne avtokölık sehtary. Sonyŋ ışınde qorşaǧan ortany qorǧau zerthanasyna airyqşa toqtala ketkenımız jön. Öitkenı jylu energetikalyq ortalyǧynan şyǧatyn qaldyqtardyŋ qorşaǧan ortaǧa qanşalyqty äser etetını kım-kımdı de tolǧandyrary anyq. Atalǧan zerthana osy mäselemen ainalysady. Mūndaǧy zerthana­şylar öndırıs ornynan şy­ǧyp jatqan tütındı arnaiy tek­se­rısten ötkızedı eken. Eger tütın qūramyndaǧy azot qyş­qyly, kö­mırtegı, basqa da zattar şa­ma­­dan tys köbeiıp ketse, dereu mamandarǧa habarlap, şara qol­danudy talap etedı.

Qazırgı taŋda tütındı tazalauǧa emulgator qondyrǧysy qol­da­nylady eken. Osy qondyrǧyǧa qosymşa su bergen kezde tütınnıŋ külderı sulanyp ışke tüsedı de tek taza gazy ǧana kökke köterıledı. Onyŋ qūramyndaǧy azot qyş­qy­ly (NOx) belgılengen möl­şerden aspaidy. Demek, qorşaǧan ortaǧa da ziiany joq.

Qymbat TOQTAMŪRAT