QALAMYNYŊ BABY – QAZAǦYNYŊ QAMY

«Jaqsy ataq alǧannan basqa jaqsy ıs joq» dep Raşid-ad-Din aitpaqşy, berısı Arqanyŋ, ärısı Alaştyŋ ardaq tūtar ūldarynyŋ bırı – Aldan Smaiyl.

Jazuşy 1946 jyly 3 qazanda Qaraǧandy obly­synyŋ Jaŋaarqa audanyndaǧy Aqtau keŋşarynda tuǧan. Qarymdy qalamgerdıŋ önegelı ömırınıŋ bertındegı on bes jylynyŋ özı de köp jaidy aŋǧartqandai. Sonşama bederlı de aişyqty. Qazaqstan Jurnalister odaǧynyŋ laureaty (2001 j.), halyqaralyq «Alaş» syilyǧynyŋ iegerı (2005 j.), Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋır­gen qairatkerı (2005 j.), Qazaqstan Respublikasy Memlekettık syi­lyǧynyŋ laureaty (2006 j.), Qazaqstan Respublikasy Parlamentınıŋ IV şaqyrylǧan (2007-2011 jj.) jäne V şa­qyrylǧan (2012-2016 jj.) Mäjılısınıŋ deputaty.
Älqissa dep, ömır ötkelderıne orala keteiık. Aldan 1963 jyly Qarajal orta mektebın bıtırgen soŋ şopannyŋ kömekşısı bolyp jūmys ısteidı. 1965 jyly Almaty qalasyndaǧy S.M.Kirov atyndaǧy Memle­kettık universitetınıŋ filologiia fakultetıne oquǧa tüsedı. Eŋbek jolynyŋ 35 jylyn būqaralyq aqparat salasyndaǧy qyzmetke arnaǧan. 1970-75 jj. respublikalyq Qazaq radiosynyŋ redaktory, 1975-90 jj. Selinograd (qazırgı Aqmola) oblystyq «Kommunizm nūry» gazetınıŋ bölım meŋgeruşısı (men osy jyldar ışınde Aldekeŋmen etene tanys boldym), 1990-95 jj. Aqmola oblystyq «Qaraötkel» gazetınıŋ bas redaktory, oblystyq «Tıl jäne mädeniet» qoǧamynyŋ töraǧasy, 1995-97 jj. Aqmola oblystyq teleradiokompaniia­sy töraǧasynyŋ orynbasary, 1997-2002 jj. «Qazaqstan» teleradiokorporasiiasy Astana studiiasynyŋ bas di­rek­tory, 2002-2007 jj. Qazaqstan Jazuşylar odaǧy Astana filialynyŋ direktory, «Astana jazuşylary kıtaphanasy» seriiasynyŋ bas redaktory, 2007 jyldan berı ekı märte Qazaqstan Respublikasy Parlamentı Mäjılısınıŋ deputaty bolyp sailandy.
A.Smaiyl – esımı respub­likaǧa belgılı qalamger, tūŋ­ǧyş körkem şyǧarmasy «Tamyzdyŋ taŋy» 1979 jyly jaryq kördı. «Aq jalyn» (1982), «Naizaqara» (1985), «Saǧyntyp kelgen köktem» (1987), «Arqanyŋ Betpaq degen dalasy bar» (2000) povester jinaqtary men «Tamūqtan kelgen adam» (2004) romanynda adam men qoǧam, ömır men ölım turaly tolǧaidy.
A.Smaiyl publisist retınde de belgılı. Onyŋ 1980-1995 jyldar aralyǧyndaǧy ötkır publisistikalyq maqalalary qazaq baspasözınde jalyndai bastaǧan täuelsızdık ruhyna arnaldy. Oblystyq jäne respublikalyq būqaralyq aqparat qūraldarynda Qazaq­stannyŋ saiasi derbestıgı tura­ly dabyl qaqty. Qazaq hal­qynyŋ resmi de, ruhani da täueldılıkte qalyp otyr­ǧandyǧyna Selinograd obly­synyŋ ekonomikalyq-äleu­mettık ömırınen naqty derekter keltıre jazdy. «Jer qazaqtıkı, bilık kımdıkı?», «Halyqtyŋ kiesı, jerdıŋ iesı bar», «Qazaqtyŋ syrtynan ton pışıp», «Saiasatty saudaǧa salǧandar», «Qazaq üşın qarmandyq», «Kazak qozǧalysynyŋ mänı nede?», «42 Kalinin, 14 Voroşilov jäne jalǧyz Bögenbai» sekıldı ötken ǧasyrdyŋ 80-jyldarynda ekınıŋ bırı qalam tarta bermeitın, saiasi salmaqty, äleumettık tereŋ mändı publisistikalary ziialy qauymǧa oi salyp jatty.
Onyŋ osy ūlttyq ūmtylysy qoǧamdyq küreskerlıkke ūlasty. 1990 jylǧy 10 mamyrda Selinograd qalasynda oblystyq «Tıl jäne mädeniet» qoǧamynyŋ qūryluyna ūiytqy boldy jäne onyŋ töraǧalyǧyna sailandy. Qoǧam osy tektes ūiymdardyŋ respublikadaǧy alǧaşqy qarlyǧaşy edı.
Az ǧana uaqytta halyqtyq bedelge ie bolǧan ūiym töl jūrtynyŋ äleumettık-ruhani talaptaryn naqty jüzege asyru maqsatyn alǧa qoidy. Selinograd qalasynda qazaq muzykalyq-drama teatry aşyldy. Qazaq muzyka mektebı şaŋyraq köterdı. Köneruge ainalǧan jalǧyz qazaq orta mektebınıŋ jaŋa ǧimaraty men meşıt üiı salyndy. Qajymūqan Mūŋaitpasovtyŋ tuǧan auylyna baluannyŋ esımı berıldı. Aqmola oblysy men qalasynyŋ tarihi atauy qaitaryldy. Oblys ortalyǧyndaǧy mūǧa­lımder institutynyŋ qa­zaq bölımderı keŋeitıldı, injenerlık-qūrylys, auyl şaruaşylyǧy jäne medisina instituttarynyŋ barlyq fakultetterınde qazaq tılınde bılım alu mümkın boldy.
Ūlttyq mūrat-müddenı tügeldegen mūndai ırı şaralar oblys kölemınde de jüzege asyryldy. Barlyq audandar men keŋşarlarda, önerkäsıp oryndarynda ūiymnyŋ bölım­şelerı qūrylyp, qazaq balabaqşalarynyŋ qatary 92-ge, qazaq mektepterınıŋ sany 62-ge jetkızıldı. Tapşylyǧy aiqyn sezılgen ūlt tıldı ūstazdardy köbeitu maqsatymen oblystyq mūǧalımderdıŋ bılımın jetıldıru institutynda orys tıldı pedagogtardy qaita daiarlau bölımı aşyldy. Joǧary oqu oryndaryndaǧy oqulyqtar qazaq tılıne audaryldy. Qazaq tılınde sabaq beretın ūstazdarǧa 10 paiyz üstemaqy töleuge qol jetkızıldı.
Aldan Smaiyl telejurna­list retınde Astananyŋ Aqmo­laǧa auysuynyŋ saia­si-äleu­mettık maŋyzyn keŋı­nen nasihattauǧa eleulı üles qos­ty. «Qazaqstan» tele­radio­korporasiiasy Asta­na studiiasynyŋ bas direktory retınde «Aqşam» aqpa­rattyq baǧdarlamasynyŋ Aqmoladan efirge şyǧuyna üles qosty. Qalanyŋ tarihi, geosaiasi mänı turaly bırneşe telehabarlardyŋ avtory.
Aldan Smaiyl osy baǧyttaǧy jurnalistık jäne jazuşylyq qyzmetın künı bügınge deiın sättı jalǧastyryp keledı. Ol Astana tarihy köne däuırden berı qarai zerttelgen «Ejelden elordaǧa laiyq degen», «Ömır tarihynyŋ zertteluı» t.b. ǧylymi maqalalarymen jaqsy tanys. Sondai-aq, Respub­lika Prezidentı Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ Astanany qalyptastyru jolyndaǧy qairatkerlık qyzmetı sara­lanǧan «Däuırdı taŋ qaldyrǧan danalyq», «Elorda – Elbasy erlıgı», «Tarihtyŋ joǧalt­qanyn bügınnen ızdegen» jäne basqa publisistikalyq eŋbekterımen belgılı.
Qalamgerdıŋ ūiymdas­ty­ruy­men düniege kelgen «Asta­na jazuşylarynyŋ kıtaphanasy» seriiasy arqyly «Qazaqtyŋ şaŋyraq qalasy», «İstoriia stolisy i kraia: HIV-HIH vv.», «İstoriia stolisy i kraia: HVII-HIH vv.», «Elorda säuletı», «Gidrologiches­koe opisanie iujnoi chas­ti Akmolinskoi oblasti», «Qanjyǧaly qart Bögenbai» tarihi eŋbekterın qūrastyryp, jaryqqa şyǧardy.
Taǧdyr siiaqty tarihty da taŋdamaidy. Reseidegı Qazan töŋkerısınıŋ dümpuı qazaqtyŋ saiyn dalasyna jetıp, balapan basyna, tūrymtai tūsyna degendei, qapiiada tap bolǧan zaman tuǧanda, oŋ-solyŋdy tanu, aq-qarany ajyratu oŋaiǧa soqpaǧan. Aqyry qiianattan köz aşpai, qatybas bolyp jürgen qyr elın börıktırıp, qolynda maly barǧa aş qasqyrdai tap bergen kämpeske, odan soŋ halyqty qynadai qyrǧan Meşın jyly, oǧan ılese 37-şı jyldyŋ saiasi quǧyn-sürgını kelıp jetedı. Qalyŋ jūrtty qan qaqsatqan, jazyqsyz japa şekkenderdıŋ köz jasyn köl­dei etken, o dünienı qoiyp, bū düniede, kädımgı jer üstınde tamūq ornatqan sol zar zamanǧa qalaişa laǧnet aitpaisyŋ?! Jazuşy Aldan Smaiyl «Ta­mūq­tan kelgen adam» atty ro­ma­nynda tabiǧat pen adam, ötken jäne jaŋa qoǧam ara­syn äŋgımelei kele, ölım men ömırdıŋ psihologiialyq jäne adamdyq filosofiialyq qūdıretın aiqyndaudy maqsat tūtqan.
Jarǧaq qūlaǧy jastyqqa timei, el eleulısı, halyq qalau­lysy retınde köpşılık amanatyn oryndaudan qoly qalt etken bır tūsta, qabyrǧaly qalamger retınde ūltynyŋ jüregıne üŋılıp, ruhyn arşyp alu jolynda ter töguge tura keldı. Qai ıstı qolǧa alsa da, zamanalyq talaptarǧa tötep beruge ūmtylys jasau mındetın bır sätke ūmytpaityn Aldan aǧanyŋ qalamynyŋ da, qyzmetınıŋ de baby – qazaǧynyŋ qamy ekenı anyq.

Säbit BEKSEIIT,
aqyn, Qazaqstan Jazuşylar odaǧynyŋ müşesı,
TÜRKSOI-dyŋ «Ūly Türık qyrany»
medalınıŋ iegerı