QAŊǦYBAS BALA QAIDAN ŞYǦADY?

Bügınde qaŋǧybas balalardyŋ sanynyŋ artuy öte özektı mäselege ainalyp otyr. Beiresmi derekterge sensek, elımızde ata-anasy bola tūra, köşe kezıp, qaŋǧybastyqqa salynyp jürgen balalardyŋ sany jyl saiyn 100 myŋnan asady eken. Qoǧamdyq tärtıpke jauapty organdar men ärtürlı ūiym ökılderı elımızdıŋ är qalasyndaǧy Kämeletke tolmaǧandardy beiımdeu ortalyqtarynan kelıp tüsken derektermen ǧana şektelıp otyr. Keibır sarapşy mamandar tärtıp saqşylarynyŋ qolyna tüspei jürgen, beiımdeu ortalyqtaryna kelmei jürgen qaŋǧybas balalardyŋ naqty statistikasyn anyqtau eş mümkın emestıgın aitady.

18 ORTALYQ JŪMYS ISTEIDI

Qazır el aumaǧynda kämeletke tolmaǧandardy beiımdeitın 18 ortalyq jūmys ıstep jatyr. Mūndai ortalyqtarǧa jy­lyna ondaǧan myŋ bala qabyl­danyp, jaman ädetınen arylyp, qalypty ömırge qaita beiımdelıp jatady. Solardyŋ bırı – Astana qalasyndaǧy Kämeletke tol­maǧandardy beiımdeu ortalyǧy. Äliia Moldaǧūlova köşesınde ornalasqan būl ortalyq 2011 jyl­dyŋ nauryz aiynan berı jūmys ıstep keledı. «Däl qazırgı uaqytta 19 bala tärbielenıp jatyr. Jas erekşelıkterı de ärtürlı. Ülkenı 15 jasta bolsa, eŋ kışısı – 3-te. Qarausyz qalyp, qaŋǧybastyqqa salynǧan balalar beiımdeu orta­lyǧynda üş ai bolady. Olarmen jas erekşelıkterıne bailanysty arnaiy pedagogtar men psihologtar ainalysady. Mınezı auyr nemese tärbiesı naşar balalarmen arnaiy mamandar jūmys jasaidy. Tärbie jūmystary kündızgı jäne keşkı dep ekı uaqytqa bölınedı. Barlyǧy da el qatarly bılım alady. Astanadaǧy №14 mektep-gimnaziianyŋ ūstazdary osynda kelıp, ärbırın tiıstı synyp baǧdarlamasy boiynşa oqytady. Iаǧni, qolymyzdan kelgenşe qorǧansyz jetkınşekterge qamqor bolyp, qaita tärbieleu jäne olardyŋ qylmysqa ūrynbauynyŋ aldyn aluǧa tyrysamyz» deidı atalmyş ortalyqtyŋ äleumettık pedagogy Jansaia Äjenova.
Beiımdeu ortalyqtary būryn jergılıktı Işkı ıster ministrlıgıne qarady. 2011 jyldyŋ säuır aiynan bastap Bılım jäne ǧylym ministrlıgınıŋ qaramaǧyna, iaǧni jergılıktı Bılım basqarmalarynyŋ qaramaǧyna berıldı. Alaida, so­ǧan qaramastan, ışkı ıster sala­synyŋ mamandary atalmyş or­talyqtarmen älı künge deiın tyǧyz bailanys jasap keledı. Sebebı qaŋǧybas, qarausyz qalǧan bala­lardy köşeden ūstap äkelıp, osy Kämeletke tolmaǧandardy beiımdeu ortalyqqa ötkızu jū­mystary tärtıp saqşylarynyŋ moinyna jüktelgen.

 QARAUSYZ BALA QYLMYSQA ŪRYNADY

Tärtıp saqşylarynyŋ aituynşa, qaŋǧybas jetkınşekterdıŋ köbı Astana men Almaty sekıldı ülken qalalarǧa üiır bolady eken. Köbı qara bazarlarda arba süirep, aula tazalap kün körse, taǧy bırazy qoǧamdyq tamaqtanu oryndarynda ydys juuşy, jük tasuşy bolyp kün köredı. Al tüngı uaqyttarda jaqyn maŋdaǧy bos nysandar men jertölelerde qonady. Aralarynda ūrlyq-qarlyq, tılenşılık sekıldı jaman qylyqqa üiır tūratyndary da joq emes. Bazar jaǧalap, qara jūmysqa jegılıp, qaiyr sūrap jürgen mūndai jetkınşekter bırden qaladaǧy beiımdeu ortalyǧyna jıberıledı.
Atalmyş ortalyqqa 2011 jyly 308 bala kelıp tüsıptı. 2012 jyly – 1027, 2013 jyly – 716, 2014 jyly 628 bala tärbielengen. Al ötken jyly 810 bala osy mekemenıŋ tūrǧyny bolǧan. Būlardyŋ arasynan 673 bala ata-anasyna, 16 bala Balalar üiıne, 3 bala arnaiy bılım mekemelerıne, 6 bala özge qalalardaǧy Kä­me­­letke tolmaǧandardy beiım­deu ortalyǧyna, 1 bala qamqor­şylyqqa, 7 bala Astanadaǧy SOS balalar qalaşyǧyna tapsyrylǧan. «Aiyna orta eseppen 50-60 bala kelıp tüsedı. Köbınıŋ jeke bas qūjaty bolmaidy. Qaida, qaşan tuǧany belgısız, iaǧni müldem tırkelmegen balalar kezdesedı. Ondai büldırşınderge sot-medi­sinalyq, DNQ saraptama jasalady. Iаǧni, qolynyŋ süiegın tekseru arqyly qai künı düniege kelgenı boljanady. Osy derekter negızınde perzenthanalarǧa sūranys jıberılıp, naqty uaqytyn anyqtap, tuu turaly kuälık berıledı. Mäselen, ötken jyly ortalyqqa 15 jastaǧy bır qyz kelıp tüstı. Astanaǧa Taraz qalasynan qaşyp kelgen eken. Aituynşa, anasy üide bosanǧan. Eşqandai qūjaty joq. Mektepte oqymaǧan. Anasyn tauyp, körşılerı arqyly derekter jinaldy. Keiın DNQ saraptama arqyly naqty jasy anyqtalyp, tolyqtai qūjattaryn jasap berdık» deidı ortalyq qyzmetkerı Jansaia.
Jansaianyŋ aituynşa, keibır balalardy äke-şeşesı kepılge ötkızıp ketedı eken. «Ata-analar balalaryn tūrmystyq jaǧdaiyna bailanysty bızge ötkızıp jatady. Ärtürlı qysqartularǧa ūşyrap, jūmyssyz qalatyndary bar. Üi-jaiynan aiyrylyp qalǧandar da kezdestı. Alys-jaqyn elderden jūmys ızdep kelgen qyrǧyz, özbek, täjık migranttary ötkızıp ketken balalar da bar. Mūndai balalardy ata-analary tūraqty jūmys tauyp, aiaǧynan tūryp ketkenşe qarai tūramyz. Bıraq olardy qabyldau şarttary bar. Bılım basqarmasynyŋ arnaiy rūqsaty kerek. Müldem ata-anasyz balalar Bılım basqarmasynyŋ qaulysy negızınde Balalar üiıne jıberıledı» deidı ol.
Sonymen qatar, ata-anasy soŋynan ızdep kelmeitın, iaǧni balaǧa müldem qaraǧylary kelmei, tolyqqandy bas tartqan, ışkılıkke salynǧan ata-analar da bar. Mūndai jaǧdaida ıs sotqa jöneltılıp, ata-ana qūqynan aiy­ru turaly şeşım şyǧarylady. «Mūndai balalardy asyrauǧa beremız. Aldymen ata-analar kelıp qaraidy. Ūnatyp, özderımen alyp ketedı. Bız qajettı qūjattary men medisinalyq qūjatyn daiyndaimyz. Uaqytşa asyrauǧa da beremız. Az uaqyt ışınde bauyr basyp, bolaşaq ata-anasynyŋ meiırımın oiata bılgen balalar qalyp qoiady. Ata-anasy qaitys bolǧandarǧa qamqorşylar taǧaiyndalady» deidı Astana qalasyndaǧy Käme­letke tolmaǧandardy beiımdeu ortalyǧynyŋ äleumettık pedagogy Jansaia Äjenova.

OTBASLYQ KİKILJIŊ – OIRANNYŊ BASY

Balanyŋ erkınen tys taǧdyr keşıp, qaŋǧybastyqqa salynuyna köbınese otbasyndaǧy kikıljıŋ, ata-ananyŋ tärbiege salǧyrttyǧy men naşaqorlyqqa, ışkılıkke salynuy sebep bolyp jatady. Äsırese, otbasyndaǧy kikıljıŋ men ajyrasudyŋ saldary orasan zor deidı mamandar. Onyŋ üstıne soŋǧy jyldary elımızde ajyrasu faktılerı tym köbeiıp ketıp otyr. AHAT bölımderı bergen mälımetterge süiensek, ötken jyly elımız boiynşa 1843 jūp otbasyn qūruǧa ötınış bergen. Ökınışke qarai, solardyŋ 347-sı jyl tolmai jatyp ajyrasyp ülgerıptı. Iаǧni, ärbır üşınşı jūptyŋ nekesı jylǧa jetpei üzılıp, şaŋyraqtary şaiqalyp jatyr degen söz. Qanşama bala ärtürlı deŋgeide psihologiialyq soqqy alyp, qiyndyqqa tap bolyp jatyr.
Biylǧy alty aida da 174 otbasy ajyrasyp ülgergen. Al tırkelgen jūptardyŋ sany – 646. Osyndai jaittardyŋ barlyǧy balanyŋ qarausyz qaluyna nemese qylmysqa baruyna itermelep jatady. Sözımızge dälel retınde Astanadaǧy eki balanyŋ joǧalu oqiǧasyn aituǧa bolady. Nūräli – 2, Jansaia 14 jasta. Jansaia ata-anasynyŋ ajyrasqanyna qapa­lanyp, eki jasar inisi men otbasylyq biudjetten 40 myŋ teŋgeni alyp, jol-jönekei kölik­pen Almatyǧa jetken. Iаǧni, bala­lardyŋ üiınen ketuıne 8 balany tärbielep otyrǧan ata-ana­nyŋ ajyrasuy sebep bolǧan. Ata-ana­nyŋ äreketı qyzdyŋ psihikasyna teris yqpal etip, ol inisin alyp, üiden ketip qalǧan. Quanyştysy, joǧalǧan ekı bala da dın aman tabyldy. Qanşama bala osyndai jaittyŋ saldarynan jyly tösegınen bezıp, qaŋǧyryp jür.

Bürkıt NŪRASYL