TÄUELSIZDIGIMIZDI TALAI EL MOIYNDADY

Biyl täuelsız qazaq jūrtynyŋ derbestıgın alǧanyna jiyrma bes jyl toldy. Osynau şirek ǧasyrda memleketımızdıŋ damuyna köptegen azamattardyŋ eŋbegı sıŋdı, arystardyŋ qoltaŋbasy qaldy. Armiia generaly Mūhtar Altynbaevtyŋ qorǧanys salasyna sıŋırgen eŋbegı ūşan-teŋız. Halyq qaharmany gazet tılşısımen äŋgımesınde elımızdegı bıregei bastamalardy söz ettı, özektı uaqiǧalardy äŋgımeledı, özın ekı märte Qorǧanys ministrı etıp taǧaiyndaǧan Elbasy Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ eren eŋbegı men sarabdal saiasatyn da joǧary baǧalady. Mūhtar Qapaşūlymen bolǧan sūhbatymyz oqyrmandarymyzǧa qyzyqty, tartymdy bolady degen oidamyz.

ASTANAǦA KELGEN ALǦAŞQY MİNİSTRMIN…

– Elımızdı ekı märte türlı daǧdarystan alyp şyǧyp, damyǧan elu eldıŋ qataryna qosqan Elbasy Nūrsūltan Nazarbaevqa eŋ aldymen alǧys aitqanymyz dūrys. Mıne, taǧy bır daǧdarys halqymyzǧa ǧana emes, älem elderıne tızesın batyra bastady. Prezidentımızdıŋ sarabdal saiasaty būl qiyn­dyqtan da alyp şyǧady degen senımdemız. Öitkenı, Memleket basşysynyŋ nūs­qauymen türlı şaralar qolǧa alynuda, qūr qol qusyryp otyrǧan joqpyz. Irgelı ıs­terdıŋ negızın qalap, äleu­mettık ahualymyzdy jaq­sar­ta tüsu baǧytynda ülken şarualardyŋ basyn qaiyryp jatqanymyz ras.
– Mūhtar aǧa, sol Elbasymyz özıŋız aitqan qiyn-qystau şaqta sızdı ekı märte Qorǧanys ministrı etıp taǧaiyndap, senım bıldırdı. Sol jyldary lauazymdy qyzmette otyryp, Qazaqstan Qaruly Küşterınıŋ örkendeuı üşın, ırge bekıtıp, ılgerıleuı üşın köp eŋbek sıŋırdıŋız. Dese de, oqyrmandarymyzǧa sol kezderdegı ahualdy taǧy bır baiandap ötseŋız.
– Mıne, bırınşı jeltoqsan – tūŋǧyş Prezident künı taiap keledı. Men ülken jiyndarda, basqosularda ünemı «Bızdıŋ Prezidentımız Nūrsūltan Äbışūly bolmasa, Qazaqstan osylai damymas edı» dep aityp jüremın. Öitkenı, ol bırınşı qadamynan-aq öz jūrtynyŋ tūraqtylyǧyn, ekonomikalyq jaǧdaiyn, qauıpsızdıgın, qor­ǧanysyn künı-tünı oilap, sol baǧytta maŋdai terın sarp ettı. Qazır halyq sondai ısterdıŋ jemısın körude. Ras, bız sol jyldary general, qolbasşy bolyp, Elbasynyŋ janynda jürdık. Bıraq, endı ǧana egemendıgın alǧan eldıŋ jaǧdaiynda ne ısteu kerektıgın, neden bastaitynymyzdy bılgen joqpyz. Al Prezident bızge barlyǧyn täptıştep tüsındırıp, aqylyn aityp, saiasatkerlıgınıŋ, köre­gendıgınıŋ arqasynda ret-retımen körsetıp, üiretıp otyrdy. Özıŋ aitqandai, ekı ret ministr bolyp taǧaiyndalǧanymda atqarylǧan jūmystar eŋ bırınşı Elbasynyŋ senımınıŋ jäne talap-tapsyrmalarynyŋ arqasynda jüzege asty. Ekınşı, qol astym­daǧy generaldar men ofiserler, sarbazdar eŋbekterınıŋ arqasynda jasaldy.
Täuelsızdık qantögıssız, soǧyssyz, revoliusiiasyz qolymyzǧa tidı. Qarapaiym tılmen aitqanda, tegın keldı. Bıraq Elbasynyŋ iyǧyna öte ülken küş tüstı. Būrynǧy Keŋes ökımetınıŋ ırgesı sögılgennen keiın, ekonomikamyz bırden qūlady. İnfliasiia jüzdegen esege östı. Rubl aumaǧynan bızdı laqtyryp tastady. Al būl tūsta bızdıŋ Memleket basşymyz şet elde Qazaqstannyŋ jaŋa valiutasyn qūpiia türde daiyndaǧan eken. Jaŋaǧydai qiyn şaqta bız öz ūlttyq valiutamyzdy kırgıze qoidyq.
Prezidenttıŋ taǧy bır köre­gendıgı, ol jaŋaǧy almaǧaiyp tūsta: «Eŋ aldymen, ekonomika, sodan keiın saiasat» dedı. Osy baǧyttyŋ dūrystyǧyna da qazır közımız jetude. Mäselen, sol tūsta bızben bırge egemendık alǧan elder eŋ aldymen saiasatqa män berıp, endı eŋselerın tıktei almai otyr.
Qazır ırgelı ūiymǧa ainalǧan Qazaqstan halqy assambleiasyn da alǧaşqyda tüsıngen joq­pyz. Al bügınde el tynyş­tyǧyn, tūraqtylyǧyn saqtap otyrǧan ülken şaŋyraq. Halyq­aralyq arenada da Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ eren eŋbegı baiqalady. Alys-jaqyn mem­lekettermen köp vek­torly saia­satymyz bede­lımızdı asyryp, beinemızdı aiqyn­dady.
Bükıl älem Qazaq elın qūr­met­teidı, syilaidy. Bügınde täuel-sızdı­gımzdı talai el moiyn­dady.
Byltyrǧy BŪŪ-nyŋ jetpı­sınşı sessiiasynda da Prezi­­dentı­mızdıŋ bedelın bai­qadyq. Türlı ūsynystar engızdı, ülken der­javalardyŋ prezident­terımen jüzdestı, maŋyzdy mäse­lelerdı şeştı. Älemde bolyp jatqan saiasi tūraqsyz­dyqtardyŋ şeşımın, tynyş­tandyru joldaryn Qazaq Basşysynyŋ auzynan estıdı özge prezidentter.
Elımızdıŋ tarihyna qatysty bır kezderı keleŋsız äŋgımeler jiılep ketkenı ras edı. Bızdıŋ ūltymyzdyŋ keşegısın joqqa şyǧaruşylar tabylǧan. Mıne, bız Elbasynyŋ bastamasymen Qazaq handyǧynyŋ 550 jyldyǧyn dürkırete toilap, sondai jelsözge de nükte qoidyq.
İä, qazaq tarihy myŋjyl­dyqtardan tartady. Ony da däleldeudıŋ retı kelerı anyq. Sodan keiın qazır dınaralyq qaqtyǧystyŋ beleŋ alyp tūrǧan şaǧy. Al bızdıŋ Prezidentımız äldeqaşan Astanamyzdan Beibıtşılık jäne kelısım saraiyn tūrǧyzyp, älemdegı dınderdıŋ, konfessiialardyŋ köşbasşylarynyŋ basyn bır dastarhan basynda toǧystyryp, pıkırlerı men oilaryn bır arnaǧa būrdy. Būl – ülken tabys.
Söz etetın taǧy bır tabysymyz – Astana. Ekonomikalyq ahualymyz älı jaqsara qoimaǧan tūstaǧy Prezidenttıŋ astanany auystyru turaly ideiasy köpşılıgımızge tüsınıksızdeu boldy. Bıraq deputattarǧa Nūrsūltan Äbışūlynyŋ tura tuǧan künınde jasaǧan ūsynysy, älbette, kelısımmen aiaqtaldy. Bıraq būl şeşım men kelısım­nıŋ sättı jüzege asatynyna senımsızdık tanytqandardyŋ qarasy köp bolǧanyn aitu kerek. Mıne, Elbasynyŋ köre­gen­dıgı, eptılıgı, būl ideiasy da ül­ken ta­bystardyŋ qataryna qosyldy.
Aita ketkenım jön, 1996 jyly jeltoqsanda ministr­lerdıŋ arasynda bırınşı bolyp Arqaǧa men keldım.

ÖZ MAMANDYǦYMYZǦA MÄN BERDIK

– Qazaqstan qorǧanys sa­lasynyŋ qyr-syry sızge bes sausaǧyŋyzdai mälım. Kadr mäselesınde būl saladaǧy jaǧdai da kürdelırek ekenın moiyndau kerek. Sız äu basta, ministr kreslosynda otyr­ǧan tūsta mamandar tapşy­lyǧyn qalai şeştıŋız, qazırgı ahualǧa köŋılıŋız tola ma?
– Keŋes odaǧynyŋ Qaruly Küşterı kezınde bızdıŋ territoriiamyzda Qyrqynşy armiia bolatyn, POO-nyŋ, avia­siianyŋ korpustary, üş strategiialyq zymyrany bar diviziia bar edı. Auǧanstandaǧy soǧys bıtkennen keiın zapastaǧy tehnikalar men qaru-jaraqtar bızge şoǧyrlandy ǧoi, būǧan köptegen äskeri bölımşeler men qūrylymdardy qosyŋyz. Al 1992 jyly Qaruly Küşter de bölındı. Endı köptegen qaru-jaraq qoimalary men bölım­şelerdı qalai bölu kerek?
Men Türkıstan äskeri okrugınıŋ äue şabuylyna qarsy qorǧanys korpusynyŋ komandirı qyzmetınen Prezidenttıŋ şaqyrtuymen qaityp keldım. Sodan keiın Prezident Jarlyǧynyŋ negızınde Äue şabuylyna qarsy qorǧanys äskerlerınıŋ qolbasşysy – Qazaqstan Respub­likasy Qorǧanys mi­nistrı­nıŋ orynbasary bolyp taǧaiyndaldym. Osy oraida aita ketken jön, Qazaqstanda bırınşı Qorǧanys komitetı, artynşa 1992 jyly 7-mamyrda Qorǧanys ministrlıgı ırge qalady. Keŋes Odaǧynyŋ Batyry, general-leitenant Saǧadat Nūrmaǧambetovke Joǧary Bas Qolbasşy – Elbasy būiry­ǧymen general-polkovnik şenı berılıp, ministr boldy.
Eŋ qiyn jaǧdai qaru-jaraqty bölu kezınde oryn aldy. Bız ol tūsta Mäskeuge baǧyndyq qoi. Qazaq ūltynan mamandar joq deuge de bolady. Generaldardan – men jäne Saǧadat Qojahmetūly. Ofiserlerdıŋ özı sanauly. Özge ūlttaǧy mamandardyŋ bärı derlık elderıne kete bastady. Aviasiia polkınıŋ basşylyǧy tügel qaityp ketken. Ne ıs­te­rımızdı bılmedık. Oqu orny da joq bızde. Äskeri bölımder basşylarynyŋ barlyǧy özge ūlttaǧylar bolǧandyqtan, olar­daǧy qaru-jaraqtar da Reseige jöneltıle berdı. Jiyrma bırge juyq MİG-29 ūşaǧy ketıp qaldy. 1995 jyly Şaǧandaǧy strategiialyq ūşaqtar kettı.
Mūnyŋ bärın qalai ūstap qalu kerek? 1991 jyly jasalǧan memorandum bar eken. Ondaǧy kelısım boiynşa 1991 jylǧa deiın kelgen qaru-jaraqtar Qazaqstanda qalu kerek te, odan keiın äkelıngen qaru-jaraqtar qaitu kerek Reseige. Mamandar tapşylyǧynyŋ saldarynan būl kelısımge de qaraǧan joq olar. Ne ısteu kerek? Sodan keiın Qorǧanys ministrlıgınıŋ şeşımımen kışı leitenanttardy tez-tez daiyndai bastadyq. Olardy äskeri bölımderge taǧaiyndadyq.
Ol kezde özımızde Qūrlyq äskerlerınıŋ jäne Şekara äskerlerınıŋ uchilişesı bar edı. Sodan keiın Aqtöbedegı azamattyq ūşqyştar daiarlaityn oqu ornyn memleket menşıgıne alyp aldyq. Sol jerden äskeri ūşqyştardy daiarladyq. Köp ūzamai Radioelektronika instituty aşyldy. Ile-şala Ūlttyq Qorǧanys akademiiasyn aştyq Şuchinsk qalasynan. Ony osy Astanaǧa köşırıp äkeldık. Osylaişa mamandar tapşylyǧyn şeşkendei boldyq.
Mūnyŋ bärı qandai qiyn­dyq­tarmen, maşaqatpen kelgenın tek tüsınu qajet, tüisınu kerek. Aita ketken jön, TMD memleketterınıŋ ışınde tek Qazaqstan ǧana kompensasiia retınde «S-300» zymyrandary men «Tu-34» ūşaqtaryn, basqa da tehnikalardy qaitaryp aldyq. Mūnyŋ özıne ekı jyldai uaqytymyzdy sarp ettık. Sol jyldary on alty qazaq ūltynyŋ ökılın Krasnodarǧa daiyndyqtan ötuge jıberdık. Mūnyŋ da tarihyn aitsam, qaramaǧymdaǧy qyzmetkerlerdıŋ ışınen on alty qazaqty taŋdap aldym da, kıleŋ orys ūltynan taǧaiyndalǧan orynbasarlarymdy jinap, «Bız qai elde tūryp jatyrmyz?» dep sūradym. «Qazaqstanda» deidı bärı. «Körıp tūrsyzdar, qazaq ūltynan ūşqyştar joq. Endı ūşqyştar daiyndauǧa tek qana qazaqtardy jıbersek qaitedı?» dedım jan-jaǧyma synai köz tastap. Basşysymyn ǧoi, eşqaisysy qarsy kele almaidy, bastaryn izeidı. Qazır sol on alty adam basşylyq qyzmette jür. Saltanatty paradtarda ūşyp jürgender de solar, özımızdıŋ qandastarymyz.
Būǧan qosa, Reseige kompensasiia retınde tegın mamandarymyzdy oqyttyq. Al bügınde jaqsy oqu oryndarymyz bar, sondyqtan mamandardy özımız daiarlaimyz. Olarda şeteldık azamattar da oqyp jatyr.

ŞAHTA JŪMYSYNDA ŞYŊDALDYM

– Mūhtar aǧa, oqyrman­darymyzǧa Halyq qahar­manynyŋ, Armiia genera­ly­nyŋ balalyq şaǧy jönınde äŋgımelep berseŋız. Sızdıŋ ömır jolyŋyz bügıngı buynǧa ülgı bolary anyq edı…
– Öz ömırıme toqtalsam, 1945 jyly Qaraǧandyda tudym. Äkem Ūlytauda düniege kelgen. Aşarşylyq jyldarynda Ūlytaudan Atbasar, Esıl arqyly osy Aqmolaǧa kelıptı. Sol kezderı Qaraǧandydaǧy kömır basseinı aşyla bastaǧan. Sodan keiın komsomoldyq joldamamen Qaraǧandyǧa barǧan. Ukrainanyŋ sol kezdegı Stalino degen jerıne (qazırgı Donesk) qazaqtardan jasaqtalǧan jüzden astam mamandy daiyndyqqa jıberedı ǧoi. «Jüz adamnan şekaraǧa jetkende jetı-aq adam qaldyq, qalǧanynyŋ bärı qaşyp kettı» dep äkem aityp otyratyn. Sol jetı adam Stalinoǧa jetıp, oqyp, üirenıp, qaita Qaraǧandyǧa kelıp, äkem älgı basseinde qarapaiym jūmys­şydan, şahta direktor­lyǧyna deiın ösken.
1941 jyly soǧys bastalǧanda äkem men ınısın soǧysqa alu üşın vokzalda sapta tūrǧanda, basşylyq äkemdı qajet kadr dep alyp qalsa kerek. Artynşa Qaraǧandydaǧy şahta direktory qyzmetıne taǧaiyndalady. Keiın bılsem, äkem kömırlı qa­ladaǧy qazaq ūltynan bırınşı şahta basşysy bolǧan eken.
– Sızdıŋ ömır jolyŋyzǧa üŋılsek te, bırneşe jyl şahtada jūmys ıstegenıŋızdı köremız.
– Joǧary synyptarǧa kelgen soŋ, äke-şeşemnıŋ qarsy­lyǧyna qaramai, şahtada jūmys ıstedım. Tüske deiın mektepte bolamyn, tüsten keiın – şahtada, tüngı on bırde kelıp, sabaǧymdy oqimyn. Osylaişa alty jylym şahtada öttı.
Al ūşqyş boludy bala kezım­nen armandadym. Talǧat Bigel­dinov, İvan Kojedub, Aleksandr Pokryşkin siiaqty Keŋes Odaǧynyŋ batyrlary turaly kıtaptardy köp oqydym. Osy kısılerdei boludy aldyma maqsat etıp qoidym. Qaraǧandy qalasyndaǧy aeroklubqa tüs­pekşı boldym. Alǧaşqy barǧan jylymda jasym jetpe­gen­dıkten, qabyldamai qoidy. Kelesı jyly tüsıp, ekı jylda orta mekteptegı oqumen qatar, aeroklubty üzdık degen baǧamen bıtırıp şyqtym. Aeroklubtan keiın mındettı äsker qataryna bır jylǧa şaqyrylyp, serjant-ūşqyş retınde reaktivtık «MiG-15», «MiG-17» ūşaq­tarynda ūştym. Kışı leitenant ataǧyn alyp, äskeri zapasqa tırkeldım. Ekı jyldan soŋ ofiser retınde kadrlyq äskeri qyzmetke şaqyrylyp, Keŋes Odaǧynyŋ äskeri qataryna kırdım.
– Mūhtar aǧa, sız turaly äŋgımelerden synaqşy-ūşqyş bolǧan degen sözdı estıp qalamyz…
– Men synaqşy-ūşqyş bolǧan joqpyn. Qazaqta būl qyzmettı atqarǧan – Toqtar Äubäkırov qana. Men özımızdıŋ joiǧyş ūşaqtarda ūşyp jürdım. Kışı leitenanttan segız jyldan keiın sol polkta komandir boldym. Keŋes ökımetı kezınde qazaq komandirıne kümänmen qaraityn. Bıraq menıŋ polkym Keŋes ökımetı kezınde POO-nyŋ aldyŋǧy qatarly polkı boldy.
1982 jyly bızdı Qorǧanys ministrlıgı qūpiia tekserıp, öte jaqsy baǧa aldyq. Sodan keiın basşylyq menıŋ qyz­metımdı köteru kerek dep şeşken. Al menıŋ bılımım arnaiy uchilişenıkı ǧana. Akademiiany körmegenmın. Sondyqtan menı Jukov atyndaǧy akademiiaǧa jıberdı. Ony qyzyl diplommen tämamdadym. Odan soŋ Qazaqstanǧa sūranyp edım qyz­met etu üşın, jıbergen joq. Samarqandqa diviziia koman­dirınıŋ orynbasary qyzmetıne taǧaiyndady.
– «Ǧ-16» ūşaǧynda ūş­qanyŋyzdy ameri­ka­lyqtar joǧary baǧalaǧan degen mälımettı közımız şalyp qaldy. Osy turaly keŋırek äŋgı­melep berseŋız.
– Ol bır erekşe jaǧdai edı. Ol kezde Saǧadat Qojahmetūlynan keiın general Älıbek Qasymov ministr bolǧan edı. Resmi saparmen Amerikaǧa bardyq. Ūşqyştar akademiiasyna jolymyz tüsıp, «Ǧ-16» aviabazasyn araladyq. Kelıssözderden keiın «Ūşaqtaryŋyzda ūşuǧa bola ma?» dedım. Olar taŋ qaldy. «Qandai ūşaqta ūşqyŋyz keledı?». Ol kezde «Ǧ-18» – eŋ jaŋa ūşaq. «Ǧ-18» dedım oilanbastan. «Bolmaidy, ol qūpiia ūşaq» dedı. «Onda jaraidy, özderıŋız taŋdaŋyzdar» dedım de qoidym. Erteŋgısın «Ǧ-16» ūşaǧynda ūşuǧa rūqsat berdı. Sol künı daiyndyq bastalyp, trenajerda ūştym. Tüsten keiın kökke köterılıp, poligonǧa bomba tüsırıp, zeŋbırekpen oq attyq. Men nysanaǧa tügelın döp tigızdım.
Keşke qaitarda Qorǧanys ministrınıŋ dastarhanynan däm tattyq. Sonda ministrlıktıŋ basşylyq qūramy menıŋ ūş­qanyma rizaşylyqtaryn tanytyp, taŋdanystaryn jasyra almady. Onymen qoimai, Alǧys hattarymen marapattady.
– Äŋgımeŋızge rahmet!

Sūhbatty jürgızgen:
Ashat Raiqūl