ESILDIŊ EREN ERI

Közı tırı bolsa, Qaireden Kärıbaev biyl 80-ge tolar edı. Esıl öŋırınde esımderı bükıl elge keŋ tanymal adamdar az emes. Äitse de, ataq pen qūrmetke bölengen Qairekeŋnıŋ orny tym bölek.
Onyŋ ūmytylmas beinesı Qai­rekeŋ päni dünieden ūzap ket­se de, özın körgen, bırge qyzmet jasap, dämdes bolǧan, ūstazdyq tär­biesınen taǧylym alǧan azamattar jad­ynda mäŋgılık saqtaluda.
Bar ömırın tuǧan ölkenı damytu üşın sarp etken Qaireden Kärıbaevtyŋ eŋbegı joǧary baǧala­nyp, ol ekı ret Eŋbek Qyzyl Tu ordenı­men, «Qūrmet belgısı» jäne «Qūrmet» ordenderımen, ondaǧan medaldermen marapattaldy. Asyl aǧanyŋ jasampaz eŋbegı men ömırı turaly jazylǧan materialdy oqyrmandar nazaryna ūsynamyz.

Äkeden erte airylǧan Qaireden men qaryndasy Aişany anasy Orynbasar jankeştılıkpen tırşılık jasap, eşkımnen kem qylmaimyn dep eŋbek ettı. Anasy balalaryn eŋbekpen bırge adaldyqqa tärbielep, olardyŋ bolaşaqta azamat bolyp qalyptasularyna zor yqpal jasady. Mekteptı üzdık bıtırgen 17 jasar Qairedennıŋ boiyndaǧy ūstamdylyǧy men qaiyrymdylyǧyn baiqaǧan ūstazdary ony alysqa jıbermei, internattaǧy oquşylardyŋ tärbieşısı mındetın atqaruǧa aqyl berdı. Ūstazdar senımın mınsız aqtaǧan Qaireden internatta oqityn balalardyŋ süiıktı de senımdı tärbieşısıne ainaldy. Jetımdıktıŋ aşy dämın körıp ösken Qaireden boiyndaǧy asyl qasiet – meiırım men yntazarlyǧyn solarǧa arnady, olardy ızgılıkke tärbieledı.
Jalpy, Qairekeŋnıŋ ösu, örkendeu kezındegı kezeŋderge zer salyp qaraityn bolsaq, ol tek bır orynda tūrmai, ünemı alǧa ūmtyluda bolǧanyna köz jetkızemız. «El qūlaǧy elu» degendei, internat balalarynyŋ ūlaǧatty tärbieşısı atanǧan jas Qairedennıŋ esımı auyl tügıl, bükıl audanǧa jariia boldy. Şaruaşylyq jäne audan basşylary jas jıgıttıŋ talabyn synau üşın ony özı ösıp, eseigen auyly Öndırıstıŋ bölım meŋgeruşısı qyzmetıne taǧaiyndady. Adamdarmen jūmys ıstep, olarmen tıl tabysa bılu täjıribesınıŋ qanşalyqty paidaly bolǧanyn bölımşe eŋbekkerlerımen qoian-qoltyq aralasyp, şaruaşylyq mäselelerıne erekşe den qoiu daǧdysyn Qairekeŋ sanasyna erteden qalyptastyrdy. Oǧan bırden-bır sebep, bala kezden bastap eŋbekke erte aralasuy edı. Sol jyldardaǧy tūrmystyŋ jūtaŋdyǧy, künkörıstıŋ qiyndyǧy endı ǧana es bılıp kele jatqan jas Qaiyrdendı tym eseitıp jıberdı, jauapkerşılık jügın tym erte sezındı. Äsırese «Kommunizm joly» sovhozyna qarasty Öndırıs bölımşesın basqaru jyldary közımen körıp, köŋılıne tüigenderı bölımşedegı şaruaşylyq jūmystaryn ūrşyqşa üiırıp äketuge septıgın tigızdı. Bölımşedegı mal jäne egın şaruaşylyqtar körsetkışterı sov­hoz boiynşa alǧa şyqty.
Halyqpen tıl tabysyp, partiia men ükımettıŋ tapsyrmasyn būljytpai oryndauda mol täjıribe jinaqtaǧan Qaireden Kärıbaevtyŋ ösu, örleu jyldary jalǧasyp jatty. Öndırısten bastalǧan qyzmet satysynyŋ örleuı jalǧasyn tapty. «Obrazsovyi» sovhozynyŋ partkom hatşysy, «Jarsuat» sovhozynyŋ direktory, Astrahan audandyq partiia komitetınıŋ ekınşı hatşysy, Makin audandyq atqaru komitetınıŋ töraǧasy sonyŋ dälelı. Atalǧan jerlerde Qaire­keŋ öşpes ız qaldyrdy, esımı sol öŋırler tūrǧyndarynyŋ auzynan tüspeitın boldy.
Qairekeŋnıŋ kezektı synnan ötken kezeŋı, ol Ortalyq partiia komitetınıŋ qaulysy boiynşa Qazaqstandaǧy qoidyŋ sanyn 50 millionǧa jetkızu jönındegı bastamasyn jüzege asyrudaǧy qadamy edı. Sol qaulyǧa bailanysty Qazaqstanda bırneşe jaŋa audandar qūrylyp, olardy basqaru qolynan ıs keletın qairatker azamattarǧa jükteldı. Selinograd oblysynda Teŋız audany qūrylyp, onyŋ tızgını Q.Kärıbaevqa tapsyryldy. Jauapkerşılıgı zor jūmysty partiia kım körıngenge ūsyna bermeitın. Talai synnan sürınbei ötken, basşylyq jūmysta mol täjıribe jinaqtaǧan, el-jūrtpen tabysyp, olardyŋ senımın aqtai alatyn, ıskerlıgımen közge tüsken Qairekeŋ osy qyzmetke laiyqty dep tabyldy.
Oblys ortalyǧynan şalǧaida jatqan Teŋız audanynyŋ tūrǧyndary negızınen qazaqtar edı. Olardyŋ tūrmys deŋgeiı men äleumettık-ekonomikalyq damuy basqa audandarmen salystyrǧanda äldeqaida tömen bolatyn. Audan şaruaşylyqtaryna baryp, eŋbekşılermen qoian-qoltyq aralasqan Qairekeŋ mūnyŋ bärıne köz jetkızdı. Sol sebeptı özınıŋ aldyna qoiǧan ıs-josparlaryn aiqyndap aldy. Özınıŋ üirenşıktı ädetı boiynşa ol şaruaşylyqtarǧa kelısımen kölık basyn basşylar otyrǧan keŋsege emes, egınşıler men malşylar ortasyna būratyn, olardyŋ hal-jaǧdaiyn öz közımen körıp, üilerıne kırıp şyǧatyn. Qairekeŋnıŋ nazarynan şarua adam­darynyŋ tūrmys-tırşılıgı, üi-jailardyŋ tazalyǧy, ne ışıp, ne qoiyp otyrǧandary tys qalmaityn. «Ättegen-ai» deitın jaǧdailar kezdesıp jatsa, olardy tüzep, jolǧa qoiudy şaruaşylyq basşylaryna qataŋ tapsyratyn. Osyndai ıskerlıktıŋ nätijesınde Teŋız audany şaruaşylyqtarynyŋ körsetkışterı joǧarylady, eŋbek adamdarynyŋ äleu­mettık jaǧdaiy jaqsara tüstı.
Qairekeŋ turaly materialdar ji­naq­­tau barysynda bıraz adamdarmen tıldesken edım. Sonda qoǧam qairatkerı, qazırgı kezde Astana Ardagerler keŋesınıŋ töraǧasy Sansyzbai Esılov mynadai keremet jaǧdaidy eske saldy:
– Qaireden Kärıbaiūlynyŋ bır keremet qasietı – onyŋ qandai oqiǧalardy, qai jerde, qai kezeŋde bolǧanyn ūmyt­paityny. Audan ortalyǧyna jaqyn jatqan «Barşyn» sovhozyna barǧan bır saparynda segız balanyŋ äkesı Otan soǧysyna qatysyp, maidandaǧy erlıgı üşın Qyzyl jūldyz ordenımen marapattalǧan şopan Altaibai Myrzasarinmen kezdesıp, odan jeŋgesı Jamaldyŋ jaǧdaiyn, balalardyŋ esımderın ūmytpai, bärın at-atymen atap, olardyŋ sabaq ülgerımınıŋ qalai ekenın, onjyldyqty bıtırgende qandai mamandyqty taŋdaityndaryn, eŋ soŋynda qasqyr alǧyş töbet ittıŋ atyn atap, qysta qanşa qasqyr alǧanyn ūmytpai sūraǧanyn Altaibai aǧai özı dünieden ötkenşe nemerelerıne ertegıdei aityp otyratyn.
Şynynda da, Qairekeŋnıŋ este saqtau qabıletı erekşe edı, kımge bolsyn bergen uäde men sertın eşqaşan ūmytpaityn jäne ony der kezınde oryndaudy jaqsy ädetke ainaldyrdy.
Teŋız audanyndaǧy jankenştı eŋbek segız jylǧa sozyldy. Audan ekonomikasy men şaruaşylyqtaryn aiaǧynan tık tūrǧyzyp, uaqyt talabyna sai jaŋa mındetter men josparlardy belgılei bastaǧanda Qaireden Kärıbaevty basqa audanǧa jıberetını belgılı boldy. Obkomnyŋ bırınşı hatşysy N.E.Morozovtyŋ kabinetındegı äŋgıme barysynda Almatydan QSR Ortalyq komitetınıŋ bırınşı hatşysy D.A.Qonaev telefon soǧyp: «Qaireden, men senı köpten berı bılemın. Atbasar audanyn basqaruǧa senıŋ bılımıŋ de, täjıribeŋ de jetedı. Qandai bır tüiındı mäselenı şeşe alasyŋ, eŋ bastysy adamdarmen tıl tabysa alasyŋ» dep, aqjoltai tıledı.
Atbasar – respublikadaǧy eŋ ırı audandardyŋ bırı. Tek qana egıstık kölemı üş jüz myŋ gektardan asady. Mūnda temırjol qatynasy men önerkäsıp jaqsy jolǧa qoiylǧan, keŋ kölemde qūrylysy dami bastady. Mūndai audanǧa basşylyq jasau ärı qūrmettı, ärı jauapkerşılıgı zor bolatyn. Qairekeŋ üşın būl taǧaiyndau emtihandy qaita tapsyrumen bırdei edı.
Kezektı synaqtan Qairekeŋ abyroimen öttı. Oblystyŋ eŋ astyqty audany ataǧyna kır keltırmei, ony jaŋa deŋgeige köterdı, mal şaruaşylyǧy körsetkışterın tömendetpei, ony odan ärı damyta tüstı. Būl arada Teŋız audanynda jinaqtaǧan täjıribe öz nätijesın berdı de.
1996 jyly täuelsız eldıŋ aimaqtyq basqaru organdary qūrylyp, Keŋes ükımetı kezındegı basqaru organdarynyŋ qūzyry joiyldy. Soǧan bailanys­ty zeinetke şyǧuyna bailanysty Qai­rekeŋ oblystyq atqaru komitetı töraǧasy qyzmetınen bosady. Ärbır oblystarda qandai jaǧdailar bolyp otyrǧanyn jıtı qadaǧalaityn Qazaq­stan Respublikasynyŋ Prezidentı Nūrsūltan Nazarbaev Qairekeŋdı zeinetke şyǧuymen qūttyqtap, oǧan jeke zeinetaqy taǧaiyndady.
Sol jyldary auylda jekeşelendıru ürdısı keŋ qanat jaiǧan edı. Qairekeŋ bolsa būl ürdıske tötep beru amalyn ızdestırdı. Eşqandai bölıs pen jeke käsıpkerlıke bas imei-aq, auyl tūrǧyndarynan özderıne tiıstı paidy özıne senıp tapsyrudy ötındı jäne auylda bır ǧana qojaiyn bolatynyn eskerttı. Auyl tūrǧyndary özıne senetın bolsa, är otbasy jūmyspen qamtylatynyn, eşkım şette bos qalmaitynyn basa aitty. Būǧan qosa, Qairekeŋ tūrǧyndarǧa şart qoidy: kımde kım adal eŋbek etse, alaŋsyz ömır süredı, al araq ışıp, ūrlyqpen ainalysatyndarǧa eşqandai keşırım bolmaitynyn qataŋ eskerttı. Osylaişa, Öndırıs tūrǧyndarynyŋ kelısımımen «Qypşaq» JŞS qūryldy.
Alty jyl ötısımen qūldyrap, berekesı ketıp bara jatqan Öndırıstıŋ ornyna ekonomikalyq-äleumettık jaǧdaiy kürt özgergen şaruaşylyq, qanaty qataiǧan, eŋsesı köterılgen bırlestık paida boldy.
İä, bügınde Öndırıs aulynyŋ bai-quatty jaǧdaimen tırşılık keşıp otyrǧanyna süisınetınder köp. Auyldyŋ körkın keltırıp, tūrǧyndardyŋ erteŋgı künge degen yntasy men senımın jana bılgen Qaireden Kärıbaev aǧaidyŋ tuǧan auyl tūrǧyndarynyŋ eŋsesın kötergen asyl aǧanyŋ adal eŋbegıne erıksız bas iesıŋ, jasampaz eŋbegıne şeksız süisınesıŋ.
Qas qaǧym sätte öte şyǧatyn jalǧan dünie. Sūm ajal jany jaisaŋ, aqjarqyn, qarapaiym, ardaqty äke, süiıktı jar, elın, jerın erekşe süigen azamat Qaireden Kärıbaevtı alyp ketkenıne de segız jyldyŋ jüzı bolyp qalypty.
Osy maqalany jazu barysynda Qaire­den aǧanyŋ taǧylymdy tärbieşı, ziialy azamat, süiıktı jar, süikımdı äke, nemerelerınıŋ aiauly atasy bolǧanyna köz jetkızdım.
El azamaty degen ataqqa kır keltırmei, adal ömır sürgen Qaireden Kärıbaev aǧany este saqtau, oǧan laiyq qūrmet körsetu ūrpaqtar paryzy bolmaq. Osy öŋırde ūzaq ömır sürıp, eŋbegı sıŋgen, äsırese, täuelsız eldıŋ ordasy – Astanany qalyptastyryp, bar eŋbegı men yntasyn sarp etken aǧaǧa Astana köşelerınıŋ bırıne Qaireden Kärıbaev atyn berse, qandai kelıstı bolar edı. Qalalyq Onomastika basqarmasyndaǧy mamandar köpşılıktıŋ tılegıne qūlaq asar dep sengımız keledı. Laiym solai bolǧai!

Meiram BAIǦAZİN,
jurnalist