Kün jūma. Ūiqymnan oiansam, üiımnen kädımgı küigen maidyŋ iısı şyǧady. Äielım eskı ädetımen jetı şelpek pısırıp jür eken. Dastarhan basynda onyŋ ruhyna arnap qūran oqydym. Perışteler «äumin!» dep qabyl etsın. Qairan Er aǧam, erdıŋ soiy edıŋ! Qamqorlyq, batyldyq, tabandylyq, eŋbekqorlyq, ızdenımpazdyq, tapqyrlyq, ädıldık siiaqty adami asyl qasietterıŋmen közden ketseŋ de, köŋılden ketpeisıŋ. Jazmyştan ozmyş bar ma? Özıŋ jaily estelık jazuǧa mäjbürmın.
«Keŋ bolsaŋ, kem bolmaisyŋ» deuşı edıŋ, Er aǧa! Men sızden jaqsylyq körgen janmyn. Qalaişa ūmytaiyn…
Men Er aǧa basqaratyn №40 mektepke jūmysqa ornalasqan jyly bastauyşqa jiren şaşty, kök közdı orys balasy qabyldandy. Ata-anasynyŋ būl qadamyn Er aǧam quana qoldady.
– Astanada aralas mektep köp qoi, eger orysşa oqytamyn dese. Qazaq klasyna bergenı, qazaqtyŋ memleket qūrauşy aǧa ūlt ekendıgın moiyndaǧany jäne bolaşaǧyna sengenı. Bız keudesınen itermei, kerısınşe, basynan sipap, bauyrymyzǧa tartuymyz kerek. «Bırındı, qazaq, bırıŋ dos körmeseŋ, ıstıŋ bärı bos» dep Abai aqyn aitty emes pe?! – dep pedkeŋeste salmaqty oi aitqany esımde.
Özı de älgı balany körgen jerde toqtai qalyp sözge tartatyn. Bala da bauyr basyp, Er aǧany äkesındei körıp kettı. Direktordyŋ «dosyna» basqa balalar da üiır bolyp qasynan şyqpaityn. Aityp-aitpai ne kerek, orys balasyn qanattyǧa qaqtyrmai, tūmsyqtyǧa şoqtyrmai, qazaqtyŋ bır balasynan kem qylmai tülettı. Mektep bıtıru keşınde «Balamyz östı» dep bırge tüsken suretın de salǧan eken. Beu, dünie-ai! Osylaişa Erekeŋ ekınıŋ bırı tüsıne bermeitın qazaqstandyq ūlt ūǧymyn ūǧyndyra bıldı. Ol, qolynan kelse, jaqsylyqty bälsınbei-aq jasaityn jäne qaitarymyn kütpeitın edı.
***
Eŋbekqorlyq, tabandylyq, adaldyq qasietterı kısılık kelbetın kelıstıre keskındep tūr desem de bolady. Er aǧa ūstazdyq ūstanymyna meilınşe adal bolyp, ūrpaq tärbieleu jolynda qūlşa qyzmet ettı. Jüz vagondy süiregen lokomotiv siiaqty özıne de, ūjymǧa da tynym taptyrmaityn.
Mektepte Älkei Marǧūlan muzeiın aşyp, jurnalyn jariialady. Yntaly oquşylaryn ertıp, ǧūlama ǧalym jürgen soqpaqtarmen saiahattady. Esımı el auzynda jürgen mädeniet, öner, bılım, ǧylym, sport, saiasat salasyndaǧy maitalmandardy mektepke şaqyryp, oquşylarǧa käsıptık baǧdar berdı. Ol mektepte qaltaǧa qol salyp, naiqalyp jürgen jan tappaisyz. Sart-sūrt sapyrylysyp jatqany.
Energiianyŋ sarqylmas qainar közı – Er aǧa. Eŋbek pen sport dese ışer asyn jerge qoiady. Jarystarda şaŋǧy teuıp, voleibol oinaityn. Qar qalyŋ jauyp, jel aidaǧan japyraqtar aulany kömıp qalsa, qūral-saimanyn qolǧa alyp, janyn salyp jinap jürgenı. Aptanyŋ bır künın belgılep sport zalǧa ūstazdardy jinap, «Qara jorǧa» biın üiretetını jäne bar. Osynşa alapat küştıŋ qaŋyltyrdai jūqa boiynan qalai şyqqanyna taŋym bar.
«Adamdy adam tüsınu bır aqyret. Oily dos, tüsınıpsıŋ, raqmet!» deitın direktor ūjymdaǧy är ūstazdyŋ qarym-qabıletın, ikemın tamyrşydai tap basyp, nätijege baǧyttap otyratyn. Aita bersem, ūjym jetıstıkterı köp qoi.
Er aǧanyŋ alaştanuşy Tūrsyn Jūrtbai aǧasymen tanysuy, ǧylymǧa keluı tıpten qyzyq. Aituynşa, bırde qaladaǧy qoǧamdyq monşaǧa barypty. Bır top adam alaştanu taqyrybynda akademikpen qyzu pıkırtalasyp otyr eken. «Şabaiyn degen tūlparǧa qiqu salsa ne joryq» demei me? Äŋgımege aralasyp, Qaiymnyŋ qairatkerlıgı jaiynda maiyn tamyzyp aitqanda taŋdanǧan Tūrsyn aǧasynyŋ alǧaşqy sūraǧy: – Sen kımsıŋ? – bolypty.
Osy tanystyqpen qaiymtanu ǧylymyna keledı. Ömırden ötkenşe ūstazyna, ǧylymǧa adal bolyp öttı. Jūmysta qalyp, jetı qaraŋǧy tünde qarıp terıp otyratyn. Qaiymtanudyŋ kezektı tomdaryn äzırlep jür eken. Ekı-üş ret jūmysta qalyp, kömektestım. Arasynda üzılıs jasap şai ışemız. Şai üstınde ūstazyn asqan qūrmetpen, maqtanyşpen äŋgımeleitın. Qaiym Mūhamedhanovtyŋ keŋestık Qazaqstannyŋ alǧaşqy änūranyn jazǧanyn, abaitanu eŋbekterı üşın türme tauqymetın tartqanyn alǧaş estıdım.
Bügınde Abai-Mūhtar-Qaiym bolyp jalǧasqan ūlylar köşıne ılesken Erbol Islämūlynyŋ ekınşı ruhani ömırı bastaldy. Ūlttyq qūndylyqtarǧa negızdelgen «Ūrpaqtar sabaqtastyǧy» jobasy osyny däleldeidı.
Älı esımde, 2011 jyly №40 mekteptegı pedkeŋeste Er aǧam äldebır kıtapty ūjymǧa körsetıp:
– Mynau – Ahmetjan Aiatjan atty qandas bauyrymyzdyŋ öleŋder jinaǧy. Özı himiia pänınıŋ mūǧalımı bolsa da, öleŋderınde ırılık bar. Keleşek osyndai jıgıtterdıŋ qolynda, – degen edı. İä, Er aǧanyŋ tüisıgı aldamapty. Sol Aiatjan ınısı arada on jyl ötkende ızın basyp, ısın jalǧastyryp otyr.
***
Köz jetpegen jerge köŋıl jetedı. Köŋıldıŋ kök dönenıne mınıp alyp ötkenge oi jügırtkende, eŋsegei boily Er aǧamnyŋ ūltjandylyq beinesı somdalyp şyǧa keledı.
– Daiyn ūlttyq mektep konsepsiiasy bar ma?
– Ūlttyq tärbiege bailanysty eskiz bar ma?
– Jalǧyz tärbie salasy emes, bükıl mekteptıŋ jüiesı turaly kerek, – dep jazypty Er aǧam messendjer arqyly alysqan soŋǧy hattarynda. Būl ülken bastamanyŋ basynda tūrǧan bolaşaǧyna senımdı adamnyŋ sözı, ölım auzynda jatsa da, ūlttyŋ qamyn oilaǧan şahboz şahidtıŋ özı emes pe?!
Er aǧanyŋ menen sūrap otyrǧany, ol kezde men Ūlttyq bılım akademiiasynyŋ tärbie ortalyǧynda aǧa ǧylymi qyzmetker edım. Elımızdegı 8000 mekteptıŋ tärbiesın täpsırlep otyrǧan jaiymyz bar. Bıraq bastyǧymyz qūldyq sanadan arylmaǧandar sanatynan. «Ǧylymnyŋ bärı körşılerde. Köşırıp al da, tynyş otyr» dep bastalatyn älqissasy, belgiialyq katolikke tūrmysqa şyqqan qyzynyŋ ertegı ömırıne ūlasqanda sanam sansyrap ketetın. Ana tılımızdıŋ 30 jylda oŋbai qalǧanyna tap osy kısı kınälıdei ökpelep otyruşy edım. Ökpem oryndy eken.
Bırde ortalyqqa BİL-den (būrynǧy qazaq-türık liseiı) ekı jıgıt keldı. Aituynşa, Angliia men Amerikany aralap kelgen betı eken. Şeteldı zerdelep, zerttep jürıp «Qūndylyqtarǧa negızdelgen mektep» atty halyqaralyq jobasyn ala kelıptı. Qoldap, pıkır jazudy sūrady. Mätın qazaqşa bolǧan soŋ, maǧan tapsyrdy. Ūlttyq qūndylyqqa üş qainasa sorpasy qosylmaityn jobaǧa üzıldı-kesıldı qarsy şyqtym. Bıraq basekeŋ älgılerdı qoldai jöneldı. «Baqsam, baqa eken» degendei, joba avtory vise-ministrdıŋ būrynǧy ärıptesı eken. Osylaişa synaqtan ötpegen, plagiat joba «Bılım beru men ǧylymdy damytudyŋ 2020-2025 jyldarǧa arnalǧan memlekettık baǧdarlamasyna» qosylyp kettı. Mende būǧyp qalu degen joq qoi. «Jemqorlar 11 mlrd teŋgenı bölıp almaq» dep «Astana aqşamy» gazetı arqyly baibalam saldym. Antikorǧa da hat joldadym. Analar aiylyn jimady. «Qazır gazettı kım oqidy? Bos äureşılık» degendei syŋai tanytty. Sodan bır künı älgı jobany qoltyqqa qysyp, Oquşylar saraiyna Er aǧama bardym. Ärine, plagiat, şikı jobany quattamady. Bıraq sotqa deiın baramyn degen menı de qoldamady.
Anyǧyn Allam bıledı. Kım aitsa da, mäsele ministrge jetken boldy. Byltyr ministrdıŋ arnaiy būiryǧy şyqty. Būiryq boiynşa «Bılım beru men ǧylymdy damytudyŋ 2020-2025 jyldarǧa arnalǧan memlekettık baǧdarlamasy» qoldanystan alynyp, küşın joidy.
Er aǧam osyndai batyl, tabandy, ūltjandy tau tūlǧa boldy. Taular alystaǧan saiyn asqaqtai beredı. Er aǧanyŋ eŋbekterı de uaqyt ötken saiyn aiqyndala bermek. Topyraǧyŋ torqa bolsyn, esıl er!
Bolat BAQYTBEKŪLY
