Qara altyn kırısınen qaǧylamyz ba?

Reseige salynǧan sanksiianyŋ salqyny bızge de tie me dep alaŋdap otyrǧanda, Qazaqstannyŋ qara altyn eksportynyŋ basyna aiaq astynan qara būlt üiırıldı. Atap aitqanda, 21 nauryzda Qara teŋızde soqqan qatty dauyl saldarynan Kaspii qūbyr jelısı konsorsiumyna tiesılı qūbyr zaqymdalyp, tankerlerge mūnai qūiatyn üş qondyrǧynyŋ ekeuı ısten şyqqan. Osydan soŋ QR Energetika ministrı qūbyrdy jöndeu jūmystary 3 aptadan aspaidy jäne mūnai tasymaldaudyŋ özge de joly qarastyrylyp jatyr dep mälımdegenımen, konsorsium basşysy qūbyrdy qalpyna keltırudıŋ oŋai emes ekenın alǧa tartyp, ony jöndeuge kemınde 1,5-2 ai uaqyt jūmsalatynyn jetkızdı.

Onyŋ üstıne, Reseige salynǧan sanksiiaǧa bailanysty Batys elderı qūbyrdy jöndeuge qajettı bölşekterdı beruden bas tartqan. Būl «tüienı jel şaiqasa, eşkını aspannan köresıŋ» degendei, Reseige salynǧan sanksiialardan qazırdıŋ özınde qaltyrai bastaǧan Qazaqstanǧa «jyǧylǧanǧa jūdyryq» bop tidı. Öitkenı qūbyrdyŋ bülınuı mūnai tasymaly kölemınıŋ üş esege deiın azaiuyna, iaǧni mūnai eksportynyŋ kölemı täulıgıne 1 mln barrelge deiın tömendeuıne äkelıp soǧuy mümkın. Būl – Qazaq­stan biudjetke tüsetın qyruar qarjydan qaǧyldy degen söz.

 Qazaqstan jylyna qanşa mūnai öndıredı?

Dünie jüzındegı mūnaidyŋ jalpy däleldengen qory 1733,9 mlrd barreldı (244,6 mlrd tonna) qūraidy. Mūny älem elderındegı saqtalǧan qory bo­iynşa eseptesek, qara altyny köp eldıŋ köşın Venesuela (300,878 mlrd barrel), Saud Arabiiasy (266,455 mlrd barrel), Kanada (169,709 mlrd barrel) elderı bastap tūr, Qazaqstan osy tızımde 30 mlrd barrelmen 12-orynda tūr. Al mūnai öndırısı jaǧynan älemde 18-orynda tūr.

QR Energetika ministrınıŋ mälımetınşe, 2021 jyly elımızde 85,7 mln tonna mūnai öndırılgen, mūnyŋ 67,6 mln tonnasy eksportqa şyǧarylǧan. Biyl būl körsetkıştı taǧy da arttyru közdelgen edı. Iаǧni QR Energetika ministrı Bolat Aqşolaqovtyŋ aituynşa, Qazaqstan osy jyly 87,5 mln tonna mūnai öndırıp, 69 mln tonna mūnaidy eksportqa şyǧarudy josparlaǧan edı. Alaida Şyǧys Europadaǧy şielenıs pen Kaspii qūbyryndaǧy aqau osy jospardyŋ tas-talqanyn şyǧardy. Öitkenı Teŋız, Qaraşyǧanaq jäne Qaşaǧan üş ırı mūnai-gaz jobasy elımızdıŋ mūnai öndırudegı köşbasşy öŋırlerı bolsa, būl üş kenışten şyǧatyn mūnai Europaǧa ­Kaspii qūbyr jelısı konsorsiumy arqyly tasymaldanady.

Küdık te joq emes

Ukrainadaǧy soǧysqa bailanysty älemde mūnai men gazǧa sūranys artyp, AQŞ, Ūlybritaniia jäne Euroodaq elderı Resei gazy men mūnaiynan bas tartudyŋ jolyn qarastyryp jatqan şaqta Europa elderıne jylyna 67 mln tonna mūnai jetkızıp tūrǧan qūbyrdyŋ aiaq astynan zaqymdaluy tüsınıksız. Dälırek aitsaq, paidalanuǧa berılgen 20 jyl uaqyt ışınde talai dauylǧa tötep bergen qondyrǧylardyŋ ekeuınıŋ bırdei ısten şyǧuy köŋıldegı küdıktı de küşeitkenı jasyryn emes.

Qūbyrǧa kelgen zaqymnyŋ äserınen Europaǧa tasymaldanatyn mūnai kölemı kürt azaiady da, onyŋ baǧasy barrelıne 150 dollarǧa deiın qymbattauy äbden mümkın. Būl – Resei mūnaiy men gazyna balama ızdep otyrǧan Europa elderı üşın ülken soqqy. Däl osyndai jaǧdaida Resei mūnaiy men gazynan bırjola bas tartu Europa elderıne de oŋai soqpaidy. Onyŋ üstıne, Resei gazy men mūnaiynyŋ ornyn toltyryp, Europaǧa mūnai-gaz jetkızedı degen İran men Saud Arabiiasy da AQŞ-pen ymyraǧa kele almai otyr. Al AQŞ ümıt artyp otyrǧan Venesuela sanksiia saldarynan küiregen mūnai öndırısın küşeitıp, Europa elderın mūnaimen qamtamasyz etkenşe, olardyŋ «özegı talyp, omyrtqasy üzılıp» ketuı mümkın. Demek, «ekı tüie süikense, arasynda şybyn öledı» degendei, alpauyt elder arasyndaǧy aiqas Qazaqstannyŋ eŋ negızgı ekonomikalyq qan tamyry – mūnai eksportyna da äser ettı.

Kaspii qūbyr jelısı konsorsiumy – Qazaqstannyŋ Teŋız jäne basqa mūnai kenışınen Qara teŋız jaǧalauyndaǧy Novo­rossiisk qalasyna deiın şikı mūnai tasymaldaityn maŋyzdy jelı. Būl qūbyrdy salu üşın 1992 jyly Resei, Qazaqstan jäne Oman memleketterınıŋ kompaniialary qūrylyp, 1996 jyly jeltoqsanda konsorsium­nyŋ qūrylymyn özgertu turaly kelısımge qol qoiyldy. Kelısım boiynşa konsorsium kapitalynyŋ 50 paiyzy dünie jüzınıŋ mūnai öndıruşı alǧaşqy on ırı kompaniiasynyŋ qūramyna kıretın halyqaralyq kompaniialardyŋ qolyna köştı de, qalǧan 50 paiyzy üş elge tiesılı boldy. Naqtylap aitsaq, Reseidıŋ ülesı 24 paiyz, Qazaqstannyŋ ülesı 19 paiyz, Omannyŋ ülesı 7 paiyzdy qūrady. Demek, konsorsium aksiialarynyŋ negızgı bölıgı «Transneft», «Rosneft», «Lukoil» syndy 8 kompaniiaǧa täueldı. Būl kompaniialardyŋ arasynda Resei-AQŞ bırlesken käsıporyndary da bar. Batys elderınıŋ sanksiia­sy küşe­iıp, Resei mūnaiyna jappai tosqauyl qoiylatyn bolsa, būl qūbyr jelısıne de sanksiianyŋ salqyny soǧatyny anyq edı. Osyny sezgen Resei elden būryn ıske köşıp, ­Kaspii qūbyrynyŋ «keremetın» körsetıp, Qazaqstanǧa jäne Europa elderıne «kez kelgen uaqytta qūbyrdy jauyp tastai alamyn» degen eskertu jasap otyrmaǧanyna kım kepıl?! Onyŋ üstıne, Oŋtüstık Ozereevkadaǧy «KTK-R» terminalyn KTK-nyŋ özı baqylap otyrǧanyn jäne ony Resei qajet dep tapsa, halyqaralyq zaŋdardy belden basyp (Budapeşt kelısımı siiaqty), öz menşıgıne qaitara alatynyn da eskersek, mūnyŋ soŋy halyqaralyq kompaniialardyŋ Kaspii qūbyr konsorsiumynan şyǧyp ketuıne äkep soǧuy da mümkın. Osy tūrǧydan alǧanda, Kaspii qūbyrynan qysu – Qazaqstandy «keŋırdegınen qysu» dep sipattasaq artyq bolmaityn sekıldı. Öit­kenı atalǧan qūbyr arqyly el mūnaiynyŋ üşten ekısı eksporttalatynyn eskersek, būl – bızdıŋ ekonomika üşın ülken soqqy.

Jaŋa baǧytqa jol aşu qajet

Qazaqstan mūnaiy 4 baǧyt boiynşa eksporttalady. Mūnyŋ ışındegı eŋ ülken baǧyty osy Kaspii qūbyry bolsa (79 paiyz), ekınşı orynda ­Atyrau-Samara jelısı tūr (18 paiyz). Al eşkımmen ortaqtaspai, özımız ǧana igılıgın körıp otyrǧan Aqtau porty arqyly 3 paiyz, iaǧni 2 million tonna mūnai ǧana tasymaldanady. Atasu-Alatau saǧasy (Alaşaŋqai) arqyly Qytaiǧa tasymaldanatyn mūna­iymyzdyŋ kölemı bır paiyzdan aspai tūr. Būrynǧy Ekonomika ministrı Jaqsybek Qūlekeevtıŋ aituynşa, būl jelınıŋ äleuetın de Qazaqstan Reseige berıp qoiǧan, iaǧni būl qūbyrdyŋ da qyzyǧyn terıskeidegı körşımız körıp otyr. Demek, Qazaqstannyŋ mūnai eksporty, negızınen, Reseidıŋ «baqylauynda». Aqtau portynyŋ tasymal quatyn arttyraiyq desek, tanker men sisternamyz joq.

Qysqasy, qazır Qazaqstan ekı ottyŋ ortasynda tūr. Reseidıŋ köŋılıne qaraiyq desek, Batys­tyŋ sanksiiasy sanymyzdy üzıp ketkelı tūr. Öitkenı Batys bızdıŋ Ūlttyq qordy tolyq būǧattap, ekonomikamyzdy ekı aptanyŋ ışınde joiyp jıberetın mümkındıkke ie. Demek, bız üşın Batystyŋ sanksiiasynan saqtanu öte maŋyzdy. İmportymyzdyŋ 42 paiyzy Reseige täueldı, bır ekonomikalyq odaqtamyz degenmen, Qazaqstan Reseimen bırge orǧa qūlasa, odan oŋalu öte qiyn. Ekonomikaǧa da, eldıkke de ülken qauıp tönedı. Sondyqtan būl mäselede bastysy Batystyŋ qaharyna ūşyraudan saqtanu öte maŋyzdy. Reseimen bırge qosaq arasynda ketuden barynşa saqtanǧan dūrys. Ol üşın mūnai tasymalynyŋ negızgı baǧytyn Baku men Alatau saǧasyna (Alaşaŋqai) būrǧan jön. Baku jelısın aşuǧa Resei tosqauyl qoia almaidy, öitkenı onyŋ artynda Türkiia tūr. Resei üşın Ukraina mäselesınde beitarap tūrǧan el – Türkiiamen arazdasu tiımsız. Demek, būl jelınıŋ bız üşın de, tūtas türkı älemı üşın de bolaşaǧy nūrly. Al Qytaiǧa mūnai tasymaldau kölemın arttyru üşın Reseidı aralastyrmai, Qytaimen qaita derbes kelısım jasau kerek. Kelısım jasasqanda da būrynǧydai bügejektemei, teŋ därejede söilesuge qazır mümkındık bar. Öitkenı Qytai şikı mūnaiǧa, gazǧa jäne kömırge asa zäru. Būl önımderdı Reseiden satyp alyp, Batys elderınıŋ sanksiiasyna ılınuden Qytai da qorqady. Sondyqtan Qytai üşın de Qazaqstan eŋ maŋyzdy serıktes bolady. Onyŋ üstıne, Ukraina soǧysynan keiın Qytaidyŋ «Bır beldeu – bır jol» jobasynyŋ Resei-Ukrainany basyp, Europaǧa ötetın joly kesıldı, endı Qytai üşın būl jobany jalǧastyrudyŋ eŋ tiımdı elı Qazaqstan bolǧaly tūr. Osy tūrǧydan alǧanda, Resei Qazaqstanǧa şamadan tys küş körsete bastasa, Qytai da qarap tūrmaityny anyq. Öitkenı bızdıŋ elde Qytaidyŋ da müddesı az emes…