Älem jūrtşylyǧy jyl saiyn 29 tamyzdy iadrolyq qaruǧa qarsy kürestıŋ halyqaralyq künı retınde atap ötedı. Halyqaralyq küntızbege mūndai atauly künnıŋ engızılu tarihy Qazaqstan Prezidentı Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ esımımen tıkelei bailanysty. Sebebı, 1991 jyly däl osy künı Nūrsūltan Nazarbaev adamzat tarihyndaǧy eŋ ırı iadrolyq synaq alaŋdarynyŋ bırı — Semei poligonyn bırjola jabu turaly Jarlyqqa qol qoidy. Qazaqstannyŋ jappai qyryp-joiu qaru-jaraǧynan bas tartatynyn mälımdedı.
Būl täuelsız Qazaqstannyŋ tarihyndaǧy eŋ alǧaşqy qūjattyŋ bırı edı.
Osylaişa, Qazaqstan keŋestık äskeri arsenaldan mūra bolyp qalǧan, sany men quaty jönınen älemdegı 4-şı iadrolyq äleuetten öz erkımen bas tartty.
Köp ūzamai jer şaryndaǧy özge de synaq alaŋdary jabyldy.
Synaq poligonynyŋ jabyluy Qazaqstannyŋ qarusyzdanu saiasatyndaǧy tūŋǧyş qadamy boldy. 1992 jyly Qazaqstan iadrolyq qarusyz memleket sanatynda Iаdrolyq qarudy taratpau turaly Şartqa qosyluǧa yqylas tanytyp, Lissabon hattamasyna qol qoidy.
1993 jyldyŋ jeltoqsanynda el Parlamentı Iаdrolyq qarudy taratpau turaly Şartty bekıttı.
1996 jyly Iаdrolyq synaqtarǧa jappai tyiym salu turaly Şartqa, 2006 jyly qyrküiekte Orta Aziiadaǧy iadrolyq qarudan ada aimaq turaly Şartqa qol qoidy. Būl igı qadamdar iadrolyq qarusyz aimaq qūruda, Aziiadaǧy tūraqtylyq pen qauıpsızdıktı saqtauda ülken maŋyzǧa ie boldy.
Elbasy özınıŋ estelık jazbalarynda «Iаdrolyq synaqtardyŋ barlyq qasıretın moinymen kötergen Qazaqstan halqy üşın olarǧa tolyq tyiym salu mäselesı asa kökeikestı bolyp tabylady. Öitkenı, Semei poligonynda 40 jylda 450 synaq jasalsa, odan 1,5 million adam zardap şektı. Sondyqtan men 1991 jyldyŋ 29 tamyzynda eş qobaljymastan Semei iadrolyq poligonyn jabu turaly Jarlyq şyǧardym» dep jazady.
Rasynda da, adamzat tarihyndaǧy ūzaq jyldarǧa sozylǧan, eŋ köp jarylystar Semei öŋırınde jasaldy.
Bastapqyda adamdarǧa, januarlar men tabiǧatqa tıkelei zardabyn tigızgen aşyq synaqtar jasaldy. Sosyn synaq jer astynda jalǧasty.
Poligon Kurchatov qalasyn (Semei – 21), reaktorlar keşenın, «Balapan», «G» (Degeleŋdegı seismokeşen), «Ş» («Täjıribelık alaŋ») dep atalǧan synaq alaŋdaryn, tolyp jatqan basqa da ūsaq täjıribelık alaŋdardy qamtydy. Osy täjıribe alaŋdarynda 450 iadrolyq jarylys jasaldy. Būl synaqtar atom qaruynyŋ küşın arttyruǧa ǧana emes, onyŋ jaŋa türlerın oilap tabuǧa mümkındık berdı.
Semei iadrolyq poligonyndaǧy synaqtardyŋ äserı turaly alǧaşqy şynaiy jäne jüielı derekter Qazaq KSR Ǧylym akademiiasy jürgızgen keŋ auqymdy medisinalyq-ekologiialyq zertteulerdıŋ nätijesınen keiın ǧana aityla bastady.
Onyŋ zardaby tek Şyǧys Qazaqstan, Pavlodar jäne Qaraǧandy oblystarymen şektelıp qalmai, alys jatqan Torǧai dalasyn da ulady.
Jarylys jyldarynda osy öŋırlerde qaterlı ısıkke şaldyqqandar sanynyŋ ösuı, boiynda türlı auytqulary bar, tändık jäne estık kemşılıkterı bar säbilerdıŋ düniege köptep keluı radiasiianyŋ kesırınen bolatyn genetikalyq mutasiiamen bailanysty ekendıgı de keiın aityldy.
Radiasiianyŋ äserınen adamdar ǧana emes, jer de azap şektı. Jerdıŋ qūnarlyǧy tömendedı.
1962-1989 jyldar arasynda Semei poligonyndaǧy Degeleŋ tauynyŋ jer astyndaǧy şahtalarynda 340 jarylys jasaldy. Būl arada jyl saiyn 14-18 iadrolyq synaq ötkızılıp tūrdy. Osy jarylystyŋ saldarynan Degeleŋ tauy qiyrşyq tas üiındısıne ainaldy.
Şyn mänınde, Qazaqstan jerınde jürgızılgen synaq – iadrolyq qaru paida bolǧannan berı jer şarynda jüzege asyrylǧan barlyq synaqtardyŋ teŋ jartysy bolatyn.
Bügıngı künı jer şarynda önerkäsıp pen halyqtyŋ elektr quatyna degen qajettılıgın qanaǧattandyruda atom energetikasyna teŋ kelerı joq. Degenmen, balama energetika közderınıŋ bar ekenın esten şyǧarmaǧan jön.
Elımızde Memleket basşysynyŋ tapsyrmasymen atom energetikasyna qosa, balama quat közderın örkendetuge de köŋıl bölıp otyr. Aita ketu kerek, älemnıŋ köptegen elderı atom salasyna qosa, kün jäne jel energetikasyna, quat saqtauǧa arnalǧan avtonomdy qūrylǧylardy damytuǧa qyruar qarjy böledı.
Bızdıŋ elımızde de taiau arada kün batareialaryn şyǧaratyn zauyt ıske qosylmaqşy. Būl — jyldyq quaty 50-100 mVt-ny qūraityn älemdegı eŋ jaŋa tehnologiiaǧa negızdelgen tūŋǧyş zauyt. Zauyt önımderıne ışkı naryqta sūranys joǧary bolady degen ümıt bar. Önımdı eksportqa şyǧaru da josparlanyp otyr.
Şynar DOSAN
