Qasym-Jomart TOQAEV, Qazaqstan Respublikasynyŋ Prezidentı: Abai – ruhani reformator

10 tamyzda ūltymyzdyŋ ūly aqyny, oişyl tūlǧasy Abai Qūnanbaiūlynyŋ tuǧanyna 175 jyl toldy. Būdan şirek ǧasyr uaqyt būryn Tūŋǧyş Prezidentımız – Elbasy Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ bastamasymen Abaidyŋ 150 jyldyǧy IýNESKO deŋ­geiınde ötkızılgen edı. Būl torqaly toi – sol tamaşa dästürdıŋ jal­ǧasy.

Biylǧy mereitoiǧa orai bırqatar ıs-şara josparlanǧan bolatyn. Bıraq älemdı jai­laǧan ındetke bailanysty sonyŋ köpşılıgın onlain formatqa auystyrdyq. Ärine san synaqtan sürınbegen halqymyz būl derttı de jeŋedı. Qiyndyq ötpelı, al Abai mūrasy mäŋgılık. Menıŋ tapsyrmam boiynşa Ükımet onynşy tamyzdy «Abai künı» dep belgılep, merekeler tızbesıne engızdı (bıraq jūmys künı bolyp qala beredı). Ūly aqynnyŋ mūrasyn ūlyqtauǧa arnalǧan ıs-şaralar jyl saiyn ötkızılıp tūratyn bolady. Mäsele mereitoida emes – tūǧyr­ly tūlǧanyŋ tuyndylarynan tereŋ tälım aluda. Abaidyŋ ruhyna taǧzym etu – onyŋ qaǧidatyn ūstanu, amanatyna adal bolu. Sonda ǧana jas ūrpaqtyŋ sanasyna qasterlı qūndylyqtardy sıŋıremız. Bız ūly oişyldyŋ önegelı ömırı men taǧylymy turaly aitudan jalyqpaimyz. Äsırese qazırgı Qazaqstan qoǧamyn Abaidyŋ ruhani ūstanymyna sai damytu asa maŋyzdy. Men būl jönınde «Abai jäne HHI ǧasyrdaǧy Qazaqstan» atty maqalamda keŋınen aittym. Biylǧy jyl halyqaralyq «Abai jylyna» ainaldy. Älemnıŋ köptegen elderı onyŋ şyǧarmaşylyǧyna nazar audaruda. Qazaq­stannyŋ bastamasymen jäne IýNESKO-nyŋ qoldauymen ūly aqynymyzdyŋ 175 jyldyq mereitoiy jahandyq deŋgeide atalyp ötude. Aqynnyŋ baǧa jetpes mūrasyn ūǧyndyru jäne därıpteu – azamattyq paryzymyz. Öitkenı Abai – älemdık deŋgeidegı kemeŋger tūlǧa. Abaitanudyŋ tūǧyrnamalyq negızı de osy boluǧa tiıs. Qazır aqynnyŋ eŋbekterın halyqaralyq ǧylymi ainalymǧa engızu üşın naqty jäne maqsatty jūmys­tar qolǧa alynuda. Onyŋ şyǧarmalary älemnıŋ on tılıne audarylyp, baspaǧa äzırlendı. Būl kıtaptar jüzden astam eldıŋ kıtaphanalary men mädeni ortalyqtaryna jıberıledı. Bırqatar şeteldık audarmaşylarǧa, Abaidyŋ şyǧarmaşylyq mūrasyn zertteuşıler men nasihattauşylarǧa menıŋ Jarlyǧymmen memlekettık nagrada berıldı. Abai ruhyn ūlyqtau şaralary jalǧasuda. Şeteldegı elşılıkterımızdıŋ janynan Abai ortalyqtary aşyla bastady. Aqynnyŋ şyǧarmaşylyǧyn jüielı zertteu üşın L.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetı janynan Abai akademiiasy qūryldy. Bız bäsekege qabılettı memleket bolu üşın Abai mūrasyn esten şyǧarmauymyz kerek. Sebebı ūlt retındegı jaŋaru ideiasy da onyŋ közqarasymen ündesıp jat­qany anyq. Kelesı jyly Qazaqstan Täuelsızdıgınıŋ 30 jyldyǧyn atap ötemız. Bıraq kezınde ūly oişyldy qatty tolǧandyrǧan keibır keleŋsızdıkter qoǧamda älı de kezdesedı. Ökınışke qarai Abai aitqan «bes dūşpannan» tolyq arylyp bolǧan joqpyz. Azamattarymyzdyŋ arasynda jalqaulyq pen sözuarlyq jiı kezdesetını qynjyltady. Būlar būrynǧyşa toiqūmarlyqtan tartynbai, kündelıktı tynymsyz tırlıktı därıpteudıŋ ornyna, ärbır qoǧamdyq oqiǧadan saiasi astar ızdeidı de otyrady. Abai halyqty toi toilauǧa emes, eŋbek etuge, ruhani kemeldenuge şaqyrdy. Abaidyŋ ūlaǧaty älı künge deiın maŋyzyn da, qūndylyǧyn da joǧaltqan joq. Sondyqtan bız onyŋ tereŋ oilaryna, keleşek­tıŋ kelbetıne üŋılgen köregendıgıne taŋyrqaudan jalyqqan emespız. Abai ılımı bügıngı bırqatar baǧyttarǧa orailas keledı. Eŋ aldymen, bılım igeru. Bız bükıl älemdı aqyl oi men parasatty paiym arqyly ǧana moiyndata alamyz. Zaman talabyna sai bılım alu intellektualdy ūlt qalyptastyruǧa jol aşady. Ekınşı, tärbie mäselesı. Sondyqtan, öskeleŋ ūrpaqqa dūrys baǧyt bergen jön. Aqynnyŋ «Paida oilama, ar oila, talap qyl artyq bıluge» degen ösietın ärdaiym sanaǧa sıŋıru qajet. Üşınşı, jaŋa käsıp igeru. Aqyn är qazaq öz ısınıŋ şeberı bolsa dep armandady. Äsırese bäsekelestıkke toly almaǧaiyp zamanda mūnyŋ mänı zor. Abai: «Mal kerek bolsa, qolöner üirenbek kerek. Mal jūtaidy, öner jūtamaidy» deidı. Bız eŋbekke, jaŋa öner igeruge degen közqarasymyzdy tübegeilı özgertuge tiıspız. Bailyqtyŋ da, baqyttyŋ da kıltı – özıŋ süigen käsıpte. Törtınşı, yntymaq mäselesı. Abai ärdaiym qoǧamnyŋ bereke-bırlıgın arttyruǧa den qoidy. Ol «Bırıŋdı, qazaq, bırıŋ dos, körmeseŋ ıstıŋ – bärı bos» dep, eldı tatulyqqa şaqyrdy. Bız asa kürdelı kezeŋdı bastan ötkerudemız. Osyndai sätte bır-bırımızge qol ūşyn berıp, özara mämıle men yntymaǧymyzdy arttyra tüsu asa maŋyzdy. Kemeŋgerdıŋ de jan-jüregımen tılegenı jūrtynyŋ amandyǧy men ūltynyŋ tūtastyǧy edı. Sondyqtan bügıngıdei qiyn şaqta Abai mūrasyna jügınu öte özektı bolyp otyr. Abai önegesınıŋ qūny däuır almasqan sa­iyn artpasa, kemımeidı. Ol barşaǧa tüsınıktı ärı küllı adamzatqa ortaq. Onyŋ qara öleŋ bolyp örılgen jäne qara söz bolyp tögılgen oralymdy oilary älı künge deiın ömırlık baǧdar bolyp keledı. Ūltynyŋ bolaşaǧy üşın qam jegen ūly oişyl küllı jūrtşy­lyqty da mahabbat pen meiırımge ündedı. Aqynnyŋ osyndai adamgerşılık qaǧidattary elımızdıŋ bügıngı ūrpaqtary üşın de asa qajet. Memleket täuelsızdık jaǧdaiynda ūlttyq sanany qaita jaŋǧyrtuǧa jäne jahandanu özgerısterıne beiımdeuge jalpyūlttyq tūrǧydan basymdyq berıp otyr. Ūly danyşpan eldık müddenı ärdaiym joǧary qoiuǧa, alǧan bılım men täjıribenı halyq igılıgıne jūmsauǧa şaqyrdy. Bükıl adamzat üşın damu ürdısın osyndai ūstanym arqyly ūǧynu ärdaiym maŋyzdy bolmaq. Abai – bızdıŋ ūltymyz ben jūrtymyzdy tanudyŋ töte joly. Ūly aqyn bızge mazmūndyq tūrǧydan ölşeusız, halyqtyŋ ruhani azyǧyna ainalǧan mūra qaldyrdy. HHI ǧasyrǧa qadam bassaq ta, Abaidyŋ közqarasy zamanaui ızgılık qaǧidattaryna jäne Qazaqstan qoǧamynyŋ basty qūndylyqtaryna, onyŋ bırlıgı men berekesıne tolyqtai sai keletındıgıne taǧy da bır märte köz jetkızemız. Ūly danyşpan ūlttyŋ ruhani mädeni, adami bet-beinesın asqan köregendıkpen sipattaǧan. Onyŋ ūlylyǧy da osynda. Abaidyŋ danalyq sözderı qazaq halqynyŋ altyn tūǧyry, tüp negızımızge üŋılıp, ūlttyq ūstynymyzdy ızdegen köptegen ūrpaqtyŋ basyn bırıktıretın mäŋgılık ruhani tırek bolyp qala bermek. Elbasy Nūrsūltan Nazarbaev «Abai sözı – qazaqtyŋ boitūmary» degen bolatyn. Būl tūjyrym bızdı aqyn älemıne tereŋ boilauǧa, jaŋaşa oilauǧa mındetteidı. Qazır elımızde abaitanumen ainalysatyn bırneşe ǧylymi-zertteu ortalyǧy bar. Osylardyŋ jūmysyn jüielep, elordamyzdaǧy Abai akademiiasynyŋ töŋı­regıne toptastyrǧan jön. Akademiia barlyq zertteu mekemelerınıŋ jūmysyn ǧylymi tūrǧydan üiles­tıruşı mındetın atqara alady. Aldaǧy uaqytta gumanitarlyq pänderdıŋ bölınbes bölşegı retınde «Abaitanu» kursyn oqytu mäselesın qolǧa alu kerek. Jaŋa filosofiialyq jäne saiasi ūstanym tūrǧysynan «Abaitanu» oqulyǧy men hrestomatiiasyn äzırleu qajet. Sondai-aq Abaidyŋ «tolyq adam» ılımı jan-jaqty ärı tereŋ zertteluge tiıs. Bız Abaidy HIH ǧasyrda ömır sürıp, HHI ǧasyrdyŋ sözın söilegen danyşpan retınde älemge tanytuymyz kerek. Sonymen qatar ony ūlttyq sanany jaŋǧyrtuǧa zor yqpal etken ruhani reformator retınde därıpteuge mındettımız. Tüptep kelgende, ärbır qazaq Abaimen maqtanuǧa tiıs! Halqymyzdyŋ ūly perzentınıŋ torqaly toiy qūtty bolsyn!