Osy maqalany jazarda qalamgerdıŋ ärqaisysy zertteu jūmysy bolarlyq publisistikasynyŋ sipatyn bır mysqal kemıtpei, qadır-qūnyn jetkızıp aita alsam jarar edı degen senımsızdık boldy. Qazaq aitatyn «qyzdyrmanyŋ qyzyl sözı» qanşa jarqyrauyq bolsa da, närı men salmaǧy bolmaitynyn eskergennen de Meiırhan Aqdäulet turaly oiyŋdy ülpıldek sözdermen äspettemei-aq, aspandatyp ala jöneletın jel sözdersız jetkızgıŋ keledı. Onyŋ üstıne özı de oi men tıldıŋ bos ermegı üşın emes, ädebiettıŋ, eldıŋ keleşegı üşın tolǧap aita alatyn adamnan asyryp bırdeŋe deu qiyn. Älbette, ülken qalamgerge ızet bıldırılu kerek. Izettıŋ ülkenı – mereitoilyq maqala jazu emes, Meiırhan aǧanyŋ aityp, jazyp jürgenderın oqu, aitqan äŋgımesın tyŋdau. Däl bügıngıdei kezeŋde bızge «ainaǧa qara» deuge deŋgeiı men därejesı tolyq jetetın tūlǧanyŋ sözıne qonaq bersek, «bılgenge – işarany» zerdege jazyp, dılge sıŋırsek, odan ūtylmas edık.
Onyŋ esımı qazaq poeziiasyndaǧy intellektualdyq baǧytty taŋdaǧan aqyn retınde belgılı. Odan bölek, Batys filosoftarynyŋ eŋbekterın audaryp ūsyndy. «İslam önerınıŋ ruhani maǧynasyn tüsınudıŋ jalǧyz joly – sopylyq ılımdı tüsınu» degen oi aitqan Titus Burkhardttyŋ «Şyǧys pen Batystyŋ kielı önerı» eŋbegın audardy. F.Şiuonnyŋ «İslamdy ūǧynu» degen eŋbegın audardy (jalpyadamzattyq aqyl-oidyŋ tabiǧatyna, mäŋgılık pen uaqyt problemalaryna, dästürlı jäne qazırgı qoǧamdaǧy qasiettı önerdıŋ rölıne qatysty mäselelerdı qarastyrǧan metafizik, teolog, filosof). Sondai-aq Meiırhan Aqdäulet audarǧan filosof Erih Frommnyŋ «Psihoanaliz jäne Dzen-buddizm» eŋbegı – Europa men Aziia mentalitetınıŋ erekşelıkterın tolyǧymen körsetetın, Şyǧys pen Batystyŋ eŋ qyzyqty filosofiialyq jüielerın salystyruǧa arnalǧan, ömırlık bastamanyŋ ıske asyryluy retınde adamnyŋ mänın aşuǧa arnalǧan eŋbek. M.Adjidıŋ «Qypşaq dalasynyŋ jusanyn» da audardy.
Bügıngı älemdık äleumettık prosestıŋ damuynda «mädeni säikestılıktıŋ problemalary men şielenısterı», «mädeni säikestılıkke töngen qauıpter», «mädeni säikestılıktıŋ transformasiiasy», «mädeni säikestılıktıŋ marginalizasiiasy», «mädeni säikestılık daǧdarysy» degen mäseleler bar. Jahandyq säikestendıru – būl özgerıp jatqan äleumettık jaǧdailarda ūlttyŋ özın joǧaltyp almauy, özın basqalardan erekşelenetın ūlt retınde tanuynyŋ nätijesı. Ūlt tolyqqandy ömır süru üşın özınıŋ jeke basyn anyqtap aluy, iaǧni: «sız kımsız?» degen sūraqqa jauap beruı jäne özın joǧaltpauy kerek, ol üşın bolaşaq aldyndaǧy jauapkerşılık maŋyzdy. Soŋǧy kezderı Meiırhan aǧanyŋ qazaqy bolmys, ūlttyŋ ruhani mınez-qūlqy, iaǧni dıl, soŋǧy kezderı qauıp oilata bastaǧan ruhani daǧdarys turaly jiı aitatyny, «Bızdıŋ ärbır qazaǧymyz jūrttyŋ on adamyndai boluy kerek» deuı sodan. Öitkenı ūlttyŋ mädeni daǧdarysy ūlttyq qauıpsızdıkke qater töndıredı. «Daǧdarys – qazaq ūlty barlyq jaǧynan moiyn ozdyryp öz bolmysyn saqtap qana qoimai, osy ailapat eldıŋ şyn mänındegı qojasy bola ala ma?» dep sūraǧanda, osyǧan şynaiy, oŋ jauaptyŋ äzır tabylmai otyrǧandyǧynda, ūlttyŋ ümıtın semırtetın özgerısterdıŋ azdyǧy, älsızdıgınde, sonyŋ küşeierıne kepıldıŋ joqtyǧynda» deidı Meiırhan aǧa.
ÜZIK OILAR
* Aldymen adaldyq kerek, sosyn elıktegendı de jek körem. Sen Äuezov bolam dep soǧan ūqsas köp närse jazasyŋ, Äuezov bıraz adamǧa jetedı, bıraq sen Äuezov bola almaisyŋ ǧoi. Bızde taǧy bır jaman ädet bar, qazaq bäigege at qosyp üirengen, mästegı kelse de quanady, mästegım kelse eken dep otyrady, sony tastau kerek. Sonyŋ bärı bılmegennen. Älemnıŋ ädebietın bılmegennen. Özı nadandau, ädebietten habarsyzdau, şekteulı, künkörıstıŋ halqy bolsa ony aldau oŋai, öitkenı «körmegenge – köseu taŋ».
* Täuelsızdık alǧaly bızdıŋ basymyzdan bırtalai närse öttı, söitıp jürgende ädebiet özınen-özı tömenşıktep qaldy. Onyŋ üstıne bızdıŋ qoǧam tūtynuşy qoǧamǧa ainaldy, äuelı künkörıs üşın jantalasty, ädebietke mūrşa joq, sodan da ädebiettıŋ deŋgeiı äbden tüsıp kettı. Qazır bızdıŋ halyq ädebiet oqymaityn halyqqa ainalyp boldy.
* Auyr artilleriia, halyqty oily qylatyn, tereŋırek tärbieleitın – proza, maǧan sol proza bırjola sümıreiıp bara jatqan sekıldı körınedı.
* Qazır jylyna bälen müşäira, konkurs ötıp jatady, bıreulerın oqydym bırınşı oryn alǧan, sol tükke tūrmaityn närseler, bırınşı oryn berıp jatqandary. Odan jaqsysy bolmaǧasyn beredı. Men maksimalist şyǧarmyn, bıraq osylai kete bersek, bara-bara ädebiettı de qoiamyz, tıldı de, bärın qoiamyz. Ony eşkım aitqysy kelmeidı, bız qazaq pälenbız, tügenbız, «Mäŋgı el» bolamyz deimız, mäŋgı el bolasyŋ, ärine, bıraq ol kezeŋnıŋ konteksınde kım qalady? Orystanǧan, ia qytailanǧan, maŋyzy joq, as ışıp, aiaq bosatqan dübära ūlt qalady.
* Bız keide özımız bılmeimız, dünieden bıreu öttı, bälen jyldyǧyn atap ötu kerek, ony alamyz da maqtaimyz, «Būl degen danyşpan, Alaştyŋ bırdeŋesı ǧoi…», bızdıŋ sözımız ölıp bara jatyr, söz degen qūdırettı, Qūran söz emes pe, Injıl söz emes pe? Bızde onyŋ tek qauyzy qaldy, tek ädemı söz… keşır, anau jezökşeler de ädemı kiınıp alady ǧoi, onyŋ kiımınıŋ ädemılıgı sondai, qarapaiym adamnan on ese artyq bolyp tūrady köz aldaityn bolyp, bızde sondai närse bar ädebiette.
* Menıŋ ūǧymymda jazuşy degen – osy düniege qaiǧyratyn, osy qoǧam naşar bolsa uaiym jeitın adam. Eger ädebiettıŋ adamdary anda-mynda barǧanyna quanyp, sony estelık qylyp jazyp jüre bermei, özderın syilasa jäne myqty bolsa ana auyldyŋ şamaly topastau, ädebietten beihabarlau şeneunıgı de ädebiettı syilaityn bolady. «Pälen jaqtyŋ äkımı menıŋ on tomymdy şyǧardy», bolmasa «halyqty jinap mäşine mıngızıp jıberdı» degendı estıgende oiǧa keletını – keiıngı jastar kele jatyr, solardyŋ deŋgeiımen nege eseptespeimız? Jazuşy degen atty iemdengenderdıŋ bärı jūrtqa önegelı adam boluy kerek.
Ūlttyq qauıpsızdıktı saqtau degenıŋ, ainalyp kelgende, o bastaǧy negızdı, ūlttyŋ jadyn, özegın häm tamyryn saqtau jäne nyǧaitu. Şyndyǧynda, bız siiaqty jaugerşılık, soǧys, aştyq, repressiialardan boiyna ürei äbden sıŋgen, sany azǧantai, älı sapaǧa ainala qoimaǧan ūlt üşın basty strategiia – bäsekege qabılettı damudan būryn aldymen ūlt retınde saqtalyp qalu. Sapalyq deŋgeige köterılu bırtındep keletın prosess desek te, keleşekte myǧym ūlt bolmaqqa nietı bar ūlt eŋ aldymen «ainaǧa qarap, ajaryn tanyp (M.Aqdäulet)» özınıŋ kemşılıgın, mının körıp, ony synap, jabylyp tüzetudıŋ amalyn qyluy kerek deitın aqynnyŋ «Ūlttyŋ jaqsysyn eşkım tartyp almaidy» deuı sodan. Osy jerde oilanasyŋ… Bız özı qai töbede, qai mejede jürmız? Qalamgerdıŋ «ruhy jüdegen eldıŋ aldyndaǧy jauapkerşılıktıŋ qandai bolmaǧyn ūlttyŋ qaimaǧy sanalatyn ziialy qauym sezınuge tiıs, onyŋ jalǧyz joly onsyz da tört qūbylasy teŋelıp jarymaǧan ūlttyŋ közın aşu, ūltty aldarqatudan aryluy kerek degenı» oryndala ma… Mūnyŋ jauaby qiyn. Äzırge baiqalatyny – jauapkerşılıktı sezınbeu bar, özımız uyǧyn qadasqan qoǧamnyŋ barlyq salasynda ahual osy. Aqyn Meiırhan Aqdäulet aitady («Qatelık» habarynan alyp otyrmyn): «Özımızdıŋ moinymyzda qandai jauapkerşılıgın oilai bermeitındıgımız – qatelıgımız. Bızdıŋ qazaq qazır ötırık namysşyl. Ūly Abai: «at şaba almas mınımnen» deidı. Mınınıŋ köptıgınen at kötere almaitynyn aitady, qalai Abai basymen sony aitady? Abai syrttai qarasaŋ ataqty Qūnanbaidyŋ balasy, onyŋ äkesı ūly adam bolǧan, bälen bolysy bar ataqty Tobyqty, onyŋ syrtyndaǧy qazaqtar ädeiı kelıp sälem beredı, söitıp otyryp Abai: «at şaba almas mınımnen» deidı. Osyny tüsınu adamdy küşeitedı. Adam neǧūrlym sanasy, oiy qortyq bolǧan saiyn «mende kınä joq» deidı. Düniedegı eŋ jaman adam – özınıŋ dūrystyǧyna kümän keltırmeitın adam, ol adam menıkınıŋ bärı dūrys deidı de, bılgenın ısteidı». Mıne, osy jerde joǧaryda söz bolǧan «daǧdarystyŋ» qaidan şyǧatyny özınen-özı belgılı bolyp tūrǧan joq pa? «Baiaǧydan berı aityla-aityla aqjem bolǧan qazaqy problemalar men «bız netken keremet!»-ten bastalatyn oryndy-orynsyz «odalar» qazır odaǧai söz sekıldı – salmaǧynan jūrdai boldy. Endı küŋ-qanaǧat, qūl-toba saltanat qūra bastady. Qanaǧat pen toba eldı el, erdı er eterı ras şyǧar. Al qūl men küŋnıŋ (ruhani, ärine) bolmysy… ruhani daǧdarysqa aparady» deidı Meiırhan Aqdäulet.
Qalamger neden qorqady? Onyŋ qorqynyşy qara basy üşın emes. Būl qorqynyş ortaq. Adamzat baiaǧydan berı şeksız baqyt pen erkındıktı, materialdyq molşylyq pen tabiǧatqa üstemdıktı armandap kelgen bolsa, sol ümıtterı aqtalyp, industriialyq däuır bastalǧan kezde özınıŋ şyŋyna jettı. Şeksız öndırıs şeksız tūtynuǧa äkeledı degen boljamdar rasqa ainaldy. Qalamger bızdıŋ halyqtyŋ tūtynuşy ūltqa ainalyp bara jatqanynan ış jiiady. Bıryŋǧai tūtynu qoǧamyna ötıp ketkenı ūlttyŋ ruhynyŋ tömendeuıne äser etkenın bılgennen, tübı ne bolaryna közı jetkendıkten de: «Saudagerde ruh bolmaidy ǧoi, kündız-tünı közıne aqşa elesteidı» dep aşy aitady.
Qalamger täuelsızdık mūraty jolynda, memleketşıldık sanany qalyptastyruda az ter tökken joq. Halyqtyŋ paidasyna jürudı bılmegen, söite tūra halyq azamatynyŋ rölın oinaǧandardy ūlyq tūtqan aŋǧal kezımızde bıraz jaidyŋ betın aşyp, köp şyndyqty aita aldy, ūly ūǧymdardyŋ aiaqasty bolǧan kezınde (mysaly, Jeltoqsan oqiǧasynda) oŋaşada ǧana aitylatyn köp jaidy dauystap, estırtıp aitqan da osy kısı. Oidy halyqqa der kezınde jetkızuge, saŋylauy bardyŋ boiyna, bolmysyna sıŋıruge degen ynta, niettıŋ arty «Altyn Orda» gazetın aşuǧa sebepker bolǧany anyq. Almatydan alysta jatsa da, az uaqytta aşyq pıkır alaŋyna ainalyp ülgergen, qazaqy sanaǧa sılkınıs äkelıp, ūlt oiynyŋ biıgın körsete alǧan, Meiırhan aǧamyzdyŋ öz sözımen aitqanda «qūlsypaiylyqty būzǧan» «Altyn Orda» qazaqtyŋ köŋılıne alaböten äser etıp, oiyn köbeitıp, erteŋge qam jasauyna türtkı bolyp edı. «Altyn Orda» gazetı dese sol kezdegı oqyrmannyŋ esıne Meiırhan Aqdäulettıŋ qalyptan bölek tosyn közqarasta jazylǧan, «qaitkende el bolyp qalamyz?» dep ūlt taǧdyryn qozǧaǧan, äleumettık keleŋsızdıkterdı aşyp körsetudı maqsat etken tolymdy maqalalary eske tüsedı. Bıraq qoldauşynyŋ joǧynan, qajetın sezınbeuden jabylyp qaldy. Al tap qazır sondai gazet kerek emes pe? Kerek bolǧanda qandai! Bıraq ūlt mäselesın köteretın qazaq gazetterı kün ötken saiyn azaiyp, barynyŋ özınıŋ taǧdyry tenderge bailanyp, «şyqpa, janym» dep otyr. Būl da ūlt aldyndaǧy jauapkerşılıktıŋ kemdıgınen, baiaǧy…
Jadyra Şamūratova
