Jergılıktı, ūlttyq jäne jahandyq deŋgeidegı qoǧam betpe-bet keletın qiyndyqtar men qauıp-qaterlerdı taldaityn amerikalyq Brukings institutynyŋ (Brookings Institution, Vaşington – red) ǧalymdary Darrel M.Uest pen Deniel Bernştein älemnıŋ 17 qalasynda sifrly tehnologiia, mobildı bailanys jäne integrasiialanǧan şeşımder qoǧam qauıpsızdıgı men qūqyqtyq tärtıptı qalai qamtamasyz etetının zerttep, nätijesın jariialady. Zertteu nysanyna ılıkken qalalardyŋ ışınde Astana da bar.
Zertteude qaladaǧy sifrly tehnologiia infraqūrylymdy, qauıpsızdıktı nyǧaitu şaralary, onyŋ tiımdılıgı, mälımetterdı taldau (data-analiz), men jergılıktı būqara halyqtyŋ atsalysu deŋgeiın saraptap, 120 baldyq şkalamen reiting tüzılgen. Qoǧamdyq qauıpsızdık salasyndaǧy ozyq täjıribelerdı igerude Singapur, Kopengagen jäne London köş bastap tūr. Sebebı olardyŋ maqsaty – aiqyn, infraqūrylymdyq bazasy myǧym ärı qarjy molynan qūiylady. Mälımetterdı taldap-saraptauǧa, halyqpen tyǧyz bailanysta jūmys jasauǧa airyqşa küş salady. Al reitingtıŋ soŋyn ala ornalasqan Djakarta, Astana, Kuveit, Kair jäne Abudja (Nigeriia) qauıpsızdık şaralaryna köŋıl bölgenmen, üzdık şeşımderdı engızuge resurs şekteulıgı kedergı keltırıp tūrǧan körınedı. Ǧalymdar «Smart Astana» jobasy men Ekspo-2017 körmesı Astananyŋ älemdegı smart-qalalardyŋ elulıgıne kıruge mümkındık bergenın aitady. «Astana Innovations» jüzege asyryp jatqan «aqyldy mektep» jobasy, beinebaqylau kameralary, qoǧamdyq oryndardaǧy led-jaryqşamdar men wi-fi jelısı qalanyŋ qauıpsızdık şaralaryn qamtamasyz etuge ūmtylysy baryn körsetedı. Alaida oryndauynda älı de olqylyqtar köp degen pıkır aitady.
Jalpy, halyq tyǧyz ornalasqan jerlerde qoǧamdyq tärtıptı qadaǧalau oŋai emes. IýNİSEF mälımetıne süiensek, 2050 jylǧa qarai älem halqynyŋ 70 paiyzy qalada tūrady. Avtorlardyŋ aituynşa, köşede beinebaqylaudy köbeitu, polisiialardyŋ özderımen bırge kamera alyp jüruı, internet jelısı arqyly integrasiialanǧan basqaru ortalyqtaryn qūru, äleumettık jelı arqyly qauıptı eskertu jolyn qarastyru, qolda bar mälımetter arqyly aldaǧy jaǧdaidy boljap-bılıp otyru zaŋ būzuşylyqty boldyrmauǧa kädımgıdei tosqauyl bolady. Tömende mūndai jobalardy sättı atqaryp jatqan bırneşe qaladan mysal keltıreiık:
Amsterdam. Kameramen jaraqtanǧan polisiia
Niderland astanasynda qauıpsızdıktı qamtamasyz etu üşın tūrǧyndardy, kompaniialardy jäne qala munisipalitetın jūmyldyratyn, aşyq mälımet almasuǧa mümkındık beretın «Amsterdam Smart City» (ASC) jobasy jūmys ıstep tūr. Onyŋ eŋ tiımdı baǧyttarynyŋ bırı – poliseiler özderımen bırge moinyna taǧyp jüretın beinekameralar. 2009 jyly gollandiialyq Zep-Cam kompaniiasy özderınıŋ ekstrimaldy sportqa arnalǧan kameralaryn oŋtailap, onymen barlyq polisiia departamentterın jaraqtandyrdy. Ūdaiy qosylyp tūratyn beinebaqylau jaqsy nätije körsettı. Mäselen, poliseilerge qarsy qūqyq būzuşylyq azaidy; polisiianyŋ zaŋsyz aiyppūl saluyn azaityp, azamattardyŋ senımın arttyra tüstı, küdıktını ūstau, tırkeu körsetkışı artty; polisiia qauıptı tapsyrmalarǧa şyǧarda özderın anaǧūrlym senımdı sezıne bastady. Amsterdamda halyq öte tyǧyz ornalasqan, är şarşy şaqyrymǧa 5065 adamnan keledı. Onyŋ üstıne qalada 130-dai ūlt ökılderı tūrady. Iаǧni, qoǧamdyq ortada türlı etnosaralyq qaqtyǧystardyŋ boluy yqtimaldylyǧy joǧary. Al qūqyq qorǧauşylar kameramen jaraqtanǧaly berı polisiia jaǧdaidy baqylauda ūstap, halyqpen senımdı qarym-qatynas ornauyna jol aşty. Amsterdam täjıribesın älemdegı basqa ırı qalalar da igerıp jatyr. Niu-Iork meriiasy 2019 jylǧa deiın qaladaǧy 23000 poliseidı kameramen qamtamasyz etetın boldy. Būl ädıstı Amerikanyŋ Vaşington, Hiuston, Denver, Sakramento qalalary, Angliia men Fransiia da keŋınen qoldanudy bastady.
Liszian men Nairobi. Mälımetter ortaq bazada öŋdeledı
Qytaidyŋ Aqparattyq jäne kommunikasiialyq tehnologiialar akademiiasy Europa men Qytaidyŋ bırqatar qalalaryndaǧy «smart-siti» tehnologiialaryn salystyryp, mynadai bailamǧa keldı: Qalalar beinebaqylau kamerasy, äleumettık jelımen jūmys, jeke-dara sensorlar jelısın engızıp jatyr. Alaida ondaǧy mälımetterdı bır arnaǧa toǧystyryp, kädege jaratu jaǧy kenjelep tūrǧanyna köz jetkızdı. Atalmyş innovasiialyq şeşımdı äuelı Iýnan provinsiiasyndaǧy Liszian qalasynda synap körudı jön kördı. Li özenınıŋ jaǧasynda ornalasqan, jan-jaǧyn tau kömkergen şaǧyn qalaǧa turister qaptap keledı. Polisiia beine, dybys jäne sifrly mälımettı öŋdeu üşın qalany eLTE joǧary jyldamdyqty internetımen qamtamasyz ettı. Söitıp, kısı qarasy köp jerlerdegı jıtı baqylau arqasynda zaŋ būzuşylyqtardy jedel anyqtap, dereu äreket etuge qol jetkızdı. Al Nairobide integrasiialanǧan basqaru ortalyqtaryna tüsken mälımet bır mezette sol maŋaida jürgen polisiia kölıgıne de jetetın joly tabyldy.
Djakarta. Onlain baǧdarlamalar «halyqtan habar kütedı»
Tärtıp saqşylary, qauıpsızdık qyzmetterı men halyq arasyndaǧy bailanysty nyǧaituǧa onlain tehnologiialardyŋ da tigızer paidasy zor. Mysaly, Djakartadaǧy «Qlue» baǧdarlamasy arqyly ortalyqtandyrylǧan mälımetterdı öŋdeu bazasy keptelek, su tasqyny, tropikalyq bezgektıŋ aldyn alyp, onyŋ saldary meilınşe jeŋıl boluyn qadaǧalaidy. Al «CROP» baǧdarlamasy arqyly memlekettık qyzmetkerler halyqtyŋ aryz-şaǧymyna, sūraǧyna tıkelei jauap bere alady. Bır qyzyǧy, qalalyq munisipalitet baǧdarlamadan kımnıŋ jedel äreket etkenın, kımnıŋ keşeuıldetkenın körıp tūrady. Keiın būl memlekettık qyzmetkerlerdı jūmystan şyǧaruǧa negız bola alady.
Derekköz: www.brookings.edu
