QAZANDA QAZYNA BAR

Redaksiianyŋ grafit tüstes krossoverı baiaǧynyŋ Taiburylynşa «oipaŋ jermen orǧytyp, qyrlau jermen qarǧytyp» keledı. Astana­dan Qazanǧa sapar bügın tüs äletınde bastalǧan. Negızınde dıttegen jerımızge Qostanai – Magnitogor – Öfe arqyly 1800 şaqyrymdyq töte jolmen jetıp baruǧa da bolar edı. Bıraq bız oilastyra kele, būl baǧdardy qaitar jolǧa qaldyrdyq ta, Reseige el ışımen – Qostanai, Aqtöbe, Oral arqyly barudy ūiǧardyq.

QİIаN DALA, QİYR JOL

Nege deseŋız, ökıltop qūramyndaǧy menıŋ özım de, saparǧa Almatydan ar­naiy şaqyrylǧan jurna­list İrina Bektiiarova, «Astana» jurnalynyŋ art-direktory, fotograf Ainagül Uralova, jürgızuşı Qali da qazaqtyŋ ūşy-qiyrsyz dala mūhityn däl būl baǧytta kesıp ötıp körmegen.

Älbette, myŋ şaqyrym qosymşa jol jüru oŋai emes: «jol azaby – kör azaby», degenmen «myŋ estıgennen – bır körgen» de­gen söz de bar ǧoi. Osy orai­da aita keter jäit, būryn qandai bolǧany qaidam, al bız jürıp ötken şaqta joldaǧy eldıŋ jaǧdaiy oppozisiia kırpıdei süikımsız etıp körsetuge beiım jyqpa-jyǧylma bop körınbedı. Bır ǧana jol infraqūrylymyn alaiyq. Eger Qostanaidyŋ Denisov pen Adai deitın eldı mekenderı aralyǧyndaǧy «ne jazdym, qūdai» bölıktı eseptemesek, öŋge jerlerde baiaǧy oiqy-şoiqy greiderlerdıŋ or­nyna asfalt tüsıp, qatynas kädımgıdei jeŋıldegen eken.

Mizam ūşqan altyn küz. Küre joldyŋ ekı qaptaly maşina doŋǧalaǧymen ja­rysyp, döŋgelenıp qalyp bara jatqan saryküiık şabyndyq, jūpar iısı aŋqyǧan sanaluan dala şöbı. Ala jaz­dai jaŋbyr tambai, egın atauly (äsırese künbaǧys) küiıp ketkenıne qaramastan, kök-yraŋǧa, alqapta qalǧan aŋyzǧa toiynǧan maldyŋ ışı şarbyly. Ärine, baiaǧydai myŋǧyrǧan tört tülık joq, üiezdegen jylqy, taiqardai qara qoi äredık qaraŋ-qūraŋ, ırı qara müldem derlık közge tüspeidı, onyŋ bır sebebın jalpy Qostanaidyŋ şegınen sonau Aqtöbedegı deiıngı aralyqty halyqtyŋ sirek qonystanuymen tüsındıruge de bolar.

Esesıne Aqtöbege taiaǧan saiyn qara-qūra el köbeie beredı – Nikeltau, Hrom­tau, Döŋ ken-baiytu kombi­naty deitın attary aityp tūrǧandai, ot-jalyn ora­nyp, ferrosplav balqytyp, nikel men hrom alǧan qazaqtyŋ qaqpaqty qara qazanynyŋ bıregeiı osynda.

Şyǧystyŋ qos şolpanynyŋ bırı Äliia tuyp-ösken Aqtöbe men Qobda aralyǧynda jöndelıp jatqan bır bölıgın esepte­megende, Aqtöbe – Oral baǧytyndaǧy tas jol da «bes müinet Amerika» sa­natyna qosqandai-aq eken. Bes-alty jyldyŋ aldynda kelgenımızde oidym-oidym bop jatqan Jympitydan Oralǧa aparatyn qasqa jol da halyqaralyq standartqa keltırılıptı. Osynyŋ bärı Europa men Qytaidy taqtaidai avtojolmen jalǧap, kapitaldy bögelıssız jyljytqan transūlttyq al­pauyt kompaniialardyŋ yqtiiarymen bolyp jatuy da mümkın, dese de, osynyŋ özı obektivtı türde tranzit sauda jolynyŋ boiynda jatqan elge paida.

Şyntuaitynda, Resei, Be­larus jäne Qazaqstan ara­synda tolyqqandy jūmys ısteuge köşken kedendık odaqtyŋ ūlt-memleketterdıŋ ylǧi da opysynan şyǧa bermeitın jaqtary da bar şyǧar, degenmen, mäselenı tym saiasattandyrmai, taza şarua retınen, sonyŋ ışınde jolauşynyŋ közımen qarasaq, paidasy az emes eken: mysaly bız Samara baǧytyndaǧy Pogadaeva şe­kara beketınen arǧy betke nebary elu müinette ötıp boldyq. Bızben bırge şırette tūrǧan jürgızuşılerdıŋ ai­tularynşa, kedendık odaq qūrylmai tūrǧanda būl beket jūrtty saǧattap sarsyltyp qoiady eken.

SAMAR ASYP, SIMBIR BASYP…

Bügınde «arǧy bet» deimız, al būrynyraqta Samar – ozsa türkı, qalsa qazaq jailaǧan meken-jer bolǧany ölkenıŋ atynan da («samar» – türkışe «semız, qūnarly öŋır» degendı bıldıredı), jol boiynda ūşyrasqan öŋge jer-su atta­rynan da baiqalyp tūrady. Mysaly, «Bolşoi umiot» degen eldı meken atynyŋ ekınşı syŋaryn janymda otyrǧan orys tılınıŋ bılgırı İrina tüsındırıp bere al­mady, al oǧan «umiot» – «ümıt» deitın qazaq sözı ekendıgın aitqanymda qatty taŋǧaldy.

Samar jer bederımen de bızdıŋ dalamyzǧa kelıŋkıreidı. Aiyrmasy, mūndaǧy eldıŋ üi-jai, qora-qopsysy bızge qaraǧanda äldeqaida jinaqy, auylşaruaşylyq tehnikasy da jūnttai bop, qyzyl-jasyl boiauymen köz tartady. Samar künbaǧys ösıretın el eken, biyl bızdegıdei tym päs bop öspei qalǧanyna qaramastan oryp alyp, sürlem salyp jatyr. Alǧaşqy syǧyndysynan ösımdık maiyn alady, odan qalǧan jmyhty alua jasauǧa tapsyrady. Qaldyqsyz tehnologiia. Bır sözben aitqanda, reseilıkter älemdık naryqta dändı daqyldardan būryn maily daqyldarǧa sūranys artyp tūrǧanyn ärı soŋǧysynyŋ ekonomikalyq tiımdılıgı joǧary ekenın däl baǧamdap, ıştei qazyqbau şalǧan. Osynau qos mındettı olar jeke-dara bölınbei, moiyn-serık bop ūjymdasyp atqaratynyn aitsaişy. Şarua qojalyǧy da emes, «qūlaq» ta, «siraq» ta emes, keide özderı būrynǧy ädetpen «sovhoz» dep atap qalatyn auylşaruaşylyq kooperativterı baiaǧy keŋşar däbın negızınen saqtaǧan. Kooperativter būrynǧy ürdıspen qazaqtyŋ aqbas siyrynyŋ da basyn kemıtpei otyr. Irı qaranyŋ būl türı öz otany – körşıles Batys Qazaqstan oblysynda joidasyz kemıp ketkenın bıletın bız dereu internettı aşyp, mälımet sauyp körıp edık, Reseidegı qazaqtyŋ aqbas siyrynyŋ basy jar­ty milliondy töŋırektep tūr eken!

Qandai da bır aimaqtyŋ güldenıp-körkeiuı, ne bolma­sa qūldyrap-azuy jergılıktı halyqtyŋ därmendılıgıne bailanysty ma, älde sol halyq öz būida-tızgının senıp tapsyrǧan basşyǧa bailanysty ma? Samardy köktep, Ulianov oblysynyŋ aumaǧyna ötkende osyndai sūraqtardyŋ qorşauynda qalasyŋ. Sımbır de, aty ai­typ tūrǧandai, bır kezde ata-babamyz at suarǧan köne qonysymyz, tarihi situasiiada jattyŋ qolynda ketıp, bügınde türkılengen fin-ögır jūrty chuaştyŋ, soŋyra kelgen orys şarualarynyŋ meken ornyna ainalǧan. Kök Edıldıŋ orta

aǧysynda kök-yraŋ ora­nyp jatqan körıktı öŋır Samarmen salystyrǧanda küiı ketıŋkırep tūr eken. Joly ışek-bauyryŋdy qolq etkızıp tüsırgendei, derevnialaryndaǧy üilerdıŋ köpşılıgınıŋ-aq qūlauǧa qoly timei tūr, soǧan qaramastan barlyǧyna derlık gaz tartylǧan.

Saparymyzdyŋ ekınşı künı özımız maŋdaiǧa alǧan Tatarstan jerıne kırdık. Ekı aranyŋ jıgın körsetıp tūrǧan qalqanşany qiyp öte salysymen taqtaidai tegıs jol bastaldy. Ekı jaǧymyz syŋsyp otyrǧan jyp-jinaqy, tap-taza aiyl men kent. Tatar neşeme jyl bögdenıŋ därgeiınde kele jatqanyna qaramastan, dının, dılın berık saqtap qalǧan halyq qoi. Iаr Chally – Naberejnye Chelny, Chistai – Chisto­pole siiaqty aty qoldan orystandyrylǧan keibır ırı öndırıs oşaqtary bolmasa, bylaiǧy jer-su attaryn özgerıske ūşyratpapty. Respublikany Şäimiev basqarǧan jyldardan berı qara topyraqty öŋırdı tanap qaldyrmai öŋdep-baptap, jerdı qamyrşa ilep otyr. Nätijesı – kütkendegıdei. Bügınde tatar halqynyŋ 70 paiyzdan astamy qaladan tys jerdı qonystanyp, auyldy ūlttyŋ ūiytqysyna ainaldyrǧan. Mūnda subur­banizasiia – qalalyqtardyŋ auyldy qonystanu qarqyny da joǧary.

Chistai qyratyna köterıldık. Sonadaidan altyn bılezıktei jarq etıp aidyn şalqar su körındı. GPS-navigator Qama özenın körsetıp tūr. Qūdauanda, bır jaǧasynan qarasaŋ ekınşı jaǧasyna köz jetpeitın mūndai joiqyn özendı ömırımde körmeppın. Köpırmen süt pısırım jürıp äreŋ kesıp öttık. Qama osy tūsta Kuibyşev su qoimasyna ūlasyp, aityl­myş qoltuma teŋız arqyly Edılge baryp qūiady. Osyn­şama mol sumen molyqqan Ana Edıl orta aǧysynyŋ özınde qandai joiqyn ekenın közge tek elestete berıŋız.

Suly-balqaşty öŋırdıŋ aspany da ylǧi būlt şaqyryp tūra ma, äiteuır, mejelı jerge qaraŋǧylyq äbden qoiulanǧanda jaŋbyrlatyp jettık-au.

MYŊJYLDYQ MEGAPOLİS

Armysyŋ, qazynaly Qazan! Senı baǧzyda taqyrdan tūǧyrǧa köterıp, han qala qylǧan Kök Orda ämırı Ūlyǧ-Mūhamed sol saparyna Jaiyqtan, Berke Saraidan attanǧanyn bılemısıŋ sen?! Äneu bır ǧasyrda Qaharly İvan ırgeŋdı üş dürkın şaiqaltqanda ışınde ja­uynger qazaq jasaǧy bar Noǧaily myrzalary Na­ryn qūmynan şūǧyl jetıp, osy jerde qasyqtap qan tökkenın, būl jäit qazaqtyŋ qaharmandyq jyrynda tama Närıktıŋ Şorasynyŋ au­zymen aitylatyn: «Men Qazanǧa jetkenşe,/Qan jaumasyn, qar jausyn,/Men Qazanǧa jetkesın,/Qar jaumasyn, qan jausyn!» deitın ruhty atoi sözben taŋbalanyp qalǧanyn ūmytpadyŋ ba sen?!

Joq, tamyrlastyq, taǧdyrlastyq ūmytylmaidy eken. Ūmytylsa, Tatrespublika ükımetı jurnalymyzdyŋ şyǧarmaşylyq tobyn özderıne qonaqqa şaqyrar ma edı. Ükımet bızdı qarsylaudy arnaiy tapsyrǧan «Tatme­dia» holdingındegı kardaş­tar «Bauyrlarymyz keldı!» dep, aldymyzdan japyrlai şyqpas edı ǧoi.

Ertesıne bızdı holdingtıŋ bas direktory İrek Min­nahmetov myrza qabyldady. Otyzǧa da ılıkpegen Erık 218 basylymdy bır jer­ge toptap, arqauyn şira­typ otyrǧan aksionerlık qoǧamnyŋ jūmys retımen, eldegı aqparattyq saiasattyŋ qyr-syrymen tanystyrǧan soŋ holding ǧimaratynda ornalasqan respublikalyq «Tatarstan», «Süiımbike», qalalyq «Kazan» jurnaldarynyŋ redaksiialarynda boldyq. Bızdıŋ äsırese ynta qoiǧanymyz ǧasyrlyq tarihy bar «Süiımbike» äielder jurnalynyŋ bastamasy­men ötkızılıp kele jatqan Mūsylman äielder kiımınıŋ defile-körmesı boldy. Ai­tylmyş şara – mūsylman qyz-kelınşekterınıŋ kiım ülgısın bet-auyzdy tügel tūmşalap tastaityn hidjabqa aqqūla telıp, düiım jūrtqa qūbyjyq qylyp körsetuge beiım batystyq jalǧan közqarasqa qarsy aǧartuşylyq baǧyttaǧy joba. Basqaşa aitqanda, defilenı ūiymdastyruşylar islami kiımmen batystyq sän arasynan äieldıŋ zeinet jerlerın ja­uyp tūratyn, sonymen bırge qynaiy men bürmesı köz tar­tatyn jarasymdy ülgı tabu­dy közdeidı. Defile osyǧan deiın Qazanda ötkızılıp kele jatqan Halyqaralyq mūsylman kinofestivalınıŋ aiasynda körsetılıp kelgen eken de, biyldan bastap bölek otau tıgıptı.

Mūsylman kinofestivalı – osydan segız jyl būryn tūsauy kesılgen, jyl saiyn seksenge juyq islami kinoönımınıŋ basyn qosatyn ülken joba. Biylǧy bas qosuy bız kelerden bırneşe kün būryn şymyldyǧyn japqan eken. Bızdı Kine­matografister odaǧy ornalasqan «Mir» ki­noteatrynda qabyldaǧan festivaldy ūiymdastyru komitetınıŋ ökılı, respubli­ka Mädeniet ministrlıgı ki­nematografiia sektorynyŋ meŋgeruşısı Svetlana Iýnusovanyŋ äŋgıme aŋǧarynan ūqqanymyz, kinofestivaldyŋ zatynda äldebır dıni äser-tüsınık joq, ynta qoiuşy qai el bol­syn oǧan öz önımın ūsyna ala­dy. Mūndaǧy gäp Mäskeudegı Kinotavr, bızdegı Euraziia kinofestivalderı siiaqty astana qalany halyqaralyq kino ortalyǧyna ainaldy­ru nietınde jatsa kerek. Onyŋ üstıne bügınde derektı bırneşe film tüsırumen ǧana şektelıp, janrlyq, art-haus yŋǧaiyndaǧy dünieler bere almai otyrǧan ta­tar kinematografyn ta­ban ornynan jyljytyp jıberudı közdeuden tuǧan amal siiaqty. Festivalǧa är jyldary şaqyrylǧan qonaqtardyŋ arasynda ataqty fransuz kinoaktri­sasy Katrin Deniov siiaqty tanymal tūlǧalardyŋ bo­luy, Mäskeu men Sankt-Peterburgten belgılı öner tarlandarynyŋ at ızın salyp otyratyny osyny aŋǧartady. Tatarstanda jergılıktı ūlt ökılderınıŋ jan sany respublika halqynyŋ jetpıs paiyzynan köbın qūraidy (şamamen 4 million), al älem boiynşa alǧandaǧy sany 15 milli­on şamasy. Iаǧni, üşten ekısı şette jür. Endeşe, tatarlardyŋ qai mäselede bolsyn şette jürgen qandastaryna arqa süieuı tüsınıktı. Aita keter jäit, biylǧy kinofestivalǧa Mäskeuden belgılı kinoak­ter Sergei Şakurov kep qatysqan eken. Onyŋ äkesı Tatarstannyŋ Alabūǧa (Ela­buga) qalasynyŋ tumasy ekenın osynda bıldık.

Qazan bolaşaqta kino ordasyna ainala ma, joq pa, ony uaqyt körsete jatar. Al bügınnıŋ özınde qala qalyŋ jūrtşylyqtyŋ pıkırıne säikes «Reseidıŋ sport astanasy» deitın beires­mi ataqty enşılep qoiǧan. Respublika basşylyǧynyŋ köp jyldyq tabandy saiasatynyŋ arqasynda mūnda sporttyŋ futbol, şaibaly hokkei, voleibol, basketbol, jekpe-jek önerı jäne auyr atletika siiaqty türlerı qaryştap damyp keledı. Re­seide, dünie jüzı kölemınde auzymen qūs tıstep tūrǧan komandalar – futboldaǧy «Rubin», hokkeidegı «Aq bars», voleiboldan biylǧy London Olimpiadasynyŋ altyn jüldegerı Resei qūramasynda bırden bes oiynşysy oinaǧan «Ze­nit», basketboldaǧy «UNİKS»….. tızım osy­lai jalǧasyp kete beredı. Jylma-jyl «Tatneft» kompaniiasynyŋ kömegımen ötkerılıp jürgen M-1 selekşn turnirı ta­lai pancherdı tärbielep şyǧardy. Londonda bızdıŋ İlinge qarsylas bolǧan Dimanov – qazandyq auyr atletika mektebınıŋ ökılı. Korttaǧy tennisten älemdık ondyq ışınde jürgen aǧaly-qaryndasty Marat jäne Dinara Safinder de osy öŋırdıŋ tumasy ekenın aita ketu jön.

Qala osylaişa sport älemınde dausyz moiyndalyp qoiǧandyqtan federaldyq bilıktıŋ ülken doda­lardy Qazanǧa qarai auda­ryp, qomaqty qarjy bölıp otyruy zaŋdylyq siiaqty qabyldanady. Sol josparǧa orai Qazanda aldaǧy jyly XXVII Düniejüzılık jazǧy Universiada, 2018 jyly fut­boldan älem bırınşılıgınıŋ keibır matchtary ötetın bo­lyp belgılengen.

Bügıngı Qazan bıryŋǧai Universiadamen tynystap otyr. Federaldyq bilık te basty studenttık bırınşılıkke airyqşa män berude. Ait­sa aitqandai, auqymy men maŋyzyn Olimpiialyq oi­yndarmen ǧana salystyruǧa bolatyn mūndai joǧary därejelı jarys Reseide 1973 jyldan berı ötkızılmegen eken. Qazan Universiada­sy şyntuaitynda Sochide ötetın Qysqy Olimpiialyq oiyndardyŋ basy, preliudiiasy retınde qarastyrylǧan. Būl ırı ekı şara bırıge kelıp Reseidı älemge jaŋa, za­manaui, innovasiialyq, sport memleketı retınde ta­nytuy tiıs. Universiada qaladaǧy 64 sport nysanyn­da ötkızılmek. Sonyŋ otyzy jaŋadan salynyp jatyr. Qala alyp qūrylys alaŋyna ainalǧan. 1991 jyly alǧaş kelgenımde keŋestık sūp-sūr reŋkımen qarsy alǧan şahar 2005 jyly 1000 jyldyq toiyn toilaǧanda jabaǧy jünınen arylyp, kädımgıdei tülep qalǧan eken, endı Universiadany paidala­nyp, naǧyz zamanaui mega­polis därejesıne jetetın türı bar. Qai jerge qarasaŋ da qalqiyp, kün sanap ösıp kele jatqan alyp nysandar, topyraǧy būrqyrap jatqan bolaşaq jolaiyryqtar men köpırler. Mäskeude «mazaŋ şaq» kezınde kölık saǧatyna 15 şaqyrym ǧana jylji­tynyn bıletın edık, mūnda taŋerteŋgı, tüskı jäne keşkı uaqyttaǧy qozǧalys saǧatyna nebary 5-6 şaqyrym. Qazan metropolitenı bızdıŋ Al­maty metrosy siiaqty qatarǧa jaŋadan qosylǧan infraqūrylym, bır baǧytta jetı stansasy ǧana bar metro tūrǧyndar sūranymyn tolyq ötei almai otyr. Sondyqtan qaşanǧydai qala halqynyŋ tarapynan bolatyn küŋkıl-süŋkıl de az emes. Keptelektıŋ azabyn künıge tartyp jürgen olar tūrmaq, özımız toqtaǧan «Safar» meimanhanasy men Prezident äkımşılıgı ornalasqan Kremlge deiıngı tört aialdama jerdı ekı saǧat jürıp ötken bızdıŋ de jıgerımız qūm bolǧany ras.

(Jalǧasy bar).

Maqsat TÄJ–MŪRAT,«Astana» jurnalynyŋ direktory – bas redaktory