Qazırgı künde ümıtsızdık şyrmauynda tek qana onkologiia aurulary ǧana emes, insult, mi-qan tamyr aurulary, sal bolyp tösek tartyp, qūrt aurularyna şaldyqqandar da qalyp otyr. Keselı keulegen saiyn o dünienıŋ bosaǧasynda jatqandardyŋ jambasy tesılıp, soŋǧy künderı azappen ötude. Olardyŋ aqyrǧy demın jeŋıldetude densaulyq saqtau salasynyŋ därmenı joq, aǧaiynǧa artyn kütıŋız dep aitqannan basqa amaly az.
Dese de, arnaiy medisinalyq kömek beretın oryndar turaly aitylyp jür. Elordada tılımız üirenbegen hospis salynady degen joba da bar. Ǧalamtorǧa üŋılıp otyryp, onyŋ latynnyŋ hospes pen hospitium – qonaqjailylyq degen sözınen alynǧanyn bıldık. VI ǧasyrlarda el kezgen dındar däuırışterge arnalyp salynǧan ǧibadathanalardyŋ janyndaǧy jai eken. 19 ǧasyrda būl ürdıs azyp-tozyp, şarşap-şaldyqqan jandardyŋ panasyna ainalypty.
Astanada arnaiy salynǧan jaiǧa, sanauly orynǧa barlyq ümıttengenderdıŋ qoly jetpeitını anyq. Al adamşylyq jaǧyna kelsek, nauqas bolsyn, qarttyq jeŋgen qariia bolsyn üzıler demı jaqyndaǧanda beinet körmei, öz törınde, öz tösegınde, bala-şaǧasynyŋ aldynda aryzdasyp, arǧy dünienıŋ esıgınen attauǧa qūqy bar. Tıptı saualnama boiynşa mamandar mūndai nauqastardyŋ 95 paiyzy özı üiınde ölgenın qalaitynyn bıldırıptı. Sonymen, hospis qordalanyp qalǧan jaittyŋ tolyq şeşımı bola ma?
Joqqa jüirık jetpeidı
Jaqynda elden bır tuystarymyz habarlasty. Onkologiialyq auruhanadan şyǧaryp tūryp, därıgerler: «Älı qatty auyrady, bıraq bızge kelmeŋızder, jany qinalsa, narkologiiaǧa baryŋyzdar» dep «keŋes berıptı». Mıne, medisinadan qairan bolmaǧannan auru baǧu tek jaqynynyŋ auyr jügıne ainalady. Alaida damyǧan elderde mūndai jandarǧa palliativtı kömek dep belgılep, onyŋ qoljetımdılıgın qarastyrǧan eken. Ondai qyzmet Qazaqstanda da damyp keledı. Alaida palliativtık kömek assosiasiiasynyŋ prezidentı Gülnara Qoŋyrova alǧaşqy medisinalyq qyzmet därıgerlerınıŋ de būl turaly bılımderı de, bılıktılıgı de, mümkındıgı de jetkılıksız degen qorytyndyǧa kelıptı. Sonymen, köbımızdı eleŋ etkızgen palliativtı kömek degenımız ne? Būl nauqastyŋ auruyn jeŋıldetıp qana qoimai, onyŋ otbasymen de psihologiialyq jūmys jürgızu, olarǧa psihologiialyq jäne äleumettık kömek körsetu jüiesı eken.
Elımızde nauqasy auyr jandarǧa palliativtı kömek körsetu zaŋ boiynşa negızdelmegen. Zaŋmen belgılengen standarttar joq, qanşa şyǧyn şyǧaryp, qandai nauqastardy emdeu qajettıgı jäne jaqyn-juyǧyna qalai qoldau bolatyny anyqtalmaǧan sebeptı būl sala mamandarynyŋ qoly bailauly, mümkındıgı şekteulı. Degenmen därıgerler men medisinalyq qyzmetkerlerdı daiyndau jüiesın özgertuge talpynys bar dep aitady. Aldaǧy uaqytta därıgerlerdı oqytu kurstary men medisinalyq universitetterdıŋ baǧdarlamasyna būl sala mındettı türde engızıletın bolady dep jatyr. Alaida auyr jaǧdaimen betpe-bet kelgender mūnyŋ igılıgın körıp jatqan joq. Tıptı nauqastyŋ betı berı qaramaitynyn özıne qalai jetkızu kerek, onyŋ psihikalyq halın qalai ūstap tūru kerek, taǧysyn basqa mäselede mamandardyŋ naqty keŋesın ala almaidy. Ony aitatyn eşkım joq. Al jaqyndarynyŋ şyqpaǧan jany ǧana.
Qazaqtai ösıp-öngen ortada bır nauqastyŋ ainalasynda kem degende on şaqty tuysy bolady. Jora-joldastary men ärıptesterı, auyldastary, basqa da tanystaryn aitpaǧanda. Palliativtı kömektıŋ naqty kömegınsız, tıptı osyndai jaǧdailardaǧy jaqynynyŋ äreketın üilestırudegı käsıbi aqparatsyz auru kütu oŋai emes. Basqaşa jaǧdaida aurudyŋ köleŋkesı jaqyndarynyŋ janyna tüsedı. Tym az degende, auruǧa qarap jany qinalǧanyna qarap «men de solai bolyp qalamyn ba?» dep küizelıske boi ūryp, jany qapaly bolady. Endı bırı jūmysyn tastap, aurudyŋ auzyna su tamyzyp otyruǧa mäjbür. Būl rette aurudy basatyn morfin därını alu qiyndyǧyn aityp otyrǧanym joq.
Aldaǧy uaqytta mūndai qyzmet auru baqqandardyŋ da jaiyn eskerıp, jan auruy men tän azabyn basatyn küştı därı-därmekterdı barynşa qoljetımdı etudıŋ jolyn qarastyru baǧytynda damuy tiıs. Būl bolmasa azappen jan bergen jaqynnyŋ jaiy artynda qalǧannyŋ jazylmas jarasyna ainaluy äbden mümkın.
QARJYLANDYRU, MAMANDARDY OQYTU QALAI ŞEŞILEDI?
– Ötken 30 jyl uaqytta elımızdıŋ densaulyq saqtau jüiesı türlı reformalaudan öttı. Medisinalyq kömek türlerınıŋ sabaqtastyǧyn nyǧaituǧa baǧyttalǧan, bıraq būl ürdıs tūraqty qarjy nemese biudjettık şekteude jüzege asyp jatyr. Sondai medisinalyq kömek türınıŋ bırı – aiyqpas dertke şaldyqqan nauqastarǧa medisinalyq jäne äleumettık kömek jiyntyǧy palliativtık kömek.
Palliativtık kömektıŋ damu erekşelıgı köp jaǧdaida onyŋ qarjylandyru kölemıne, qarjylandyru qūraldaryna, ol qarjyny ekonomikalyq igılıkke ainaldyratyn institusionaldyq qūrylymdardyŋ – auruhana, hospis, emhanalardyŋ jūmysyna bailanysty. Densaulyq saqtau salasyna bölınetın qarjynyŋ azdyǧyna bailanysty būl kömektı syrqattardyŋ jartysy ǧana paidalana alady. Bız zertteu barysynda palliativtık kömekke degen sūranysqa baǧa berdık. Onyŋ resmi mälımetterden aiyrmaşylyǧy boluy da äbden mümkın. Qazaqstanda şamamen 27 myŋǧa juyq adam palliativtık kömekke zäru. Olardyŋ denın äbden asqynyp, aqyrǧy kezeŋge ötken onkologiialyq aurular qūraidy.
Būl mäselenıŋ üş sebebın atap aitsaq, olar kelesıdei: bırınşıden, bızde naryq damymaǧan jäne nauqasqa palliativtık kömektı üide körsetetın qyzmet müldem joq deuge bolady. Ekınşıden, auyr dertke şaldyqqan nauqastardy kütumen ainalysatyn tuystaryna äleumettık järdemaqy töleu mäselesı şeşılmegen. Üşınşıden, palliativtık kömek körsetetın arnaiy mekemelerde, iaǧni hospister men stasionarlarda oryn jetıspeidı.
