Şeteldikter Qazaqstanǧa «qazaqty körsem» dep keledi
Ūltşyldyq sezimimiz, el-jūrtqa, ūltqa degen süiispenşilik boiymyzdy bilegen sätte köbimizdiŋ jüregimiz şymyrlap sala beredi. Äldenege janymyz auyryp, tipti jylaǧymyz keledi. Nege?.. Būl, ärine, ötken ǧasyrda äigili «Ekeudiŋ hatynda» («Ekeu» – Jüsipbek Aimauytov pen Mūhtar Äuezov. – avt.) jazylǧandai, bizdiŋ äli künge tilenşi ūltşyldyqtan aryla almai jürgendigimizde. Ūlttyq sana-sezimimizdiŋ qoǧamdyq tūrǧyda tolyspaǧandyǧynda. Eldik müddeni ekiniŋ biri oilai bermeitindiginde.
Rasynda da, «bizdiŋ ūltşyldyǧymyz äldekimdi basyp-janşyp, kemsitudi köz-degen ūltşyldyq emes, öz tilimizdi, dästürimizdi saqtap qalu jolyndaǧy ūmtylys, tilenşi ūltşyldyq» dep tūryp, öz boiyndaǧy otanşyldyq seziminiŋ jai-küiin tüsindirmek bolǧan edi äigili «Ekeu». Olar şyn mänindegi Alaş qairatkerleri, qazaq qaharmandary bolatyn. Alaş qairatkerlerine qarjy jinap berip, gazet şyǧaruǧa, ūltqa qyzmet etuge qoldau bildirgender de sol zamandaǧy qazaqtyŋ bai-manaptary, ūlttyq burjuaziia edi.
Ökiniştisi sol, bügin ataqty tūlǧalarymyzdyŋ, qaltaly bailarymyz ben şen-şekpendilerimizdiŋ boiynan eljandylyq, ūlttyq sezim, azamattyq namys pen qairatkerlik tabu qiynǧa ainalyp barady.
Esimnen keter emes, osydan birneşe jyl būryn Senat töraǧasy bolyp otyrǧan tūsta Oralbai Äbdikärimovtyŋ şeteldik delegasiiany qabyldap otyryp: «Bizdiŋ tilimiz negizinde – qazaq tili. Men myna audarmaşy qyzymyz qazaqşa bilmeitin bolǧandyqtan ǧana orysşalap otyrmyn», – dep eŋsesi tüse söilegeni bar. (Ol oqiǧa «Qazaq ädebieti» gazetinde jürgenimizde jazyldy da.) Sol sät ūlty qazaq bolsa da, aǧylşyntildi qonaqtardyŋ äŋgimesin orysşa jetkizip otyrǧan tilmäş qyzdyŋ şyqylyqtap külip alǧany da köz aldymyzda. Ökiniştisi sol, tilmäş qyz öziniŋ ana tilin bilmeitininen qysylmady. Al Äbdikärimov myrzanyŋ älgi sözdi nege aitqany tüsinikti edi. Ol, ärine, şeteldik meimandarǧa Qazaqstannyŋ negizgi memleket qūrauşy ūlty – qazaq halqy turaly keŋirek maǧlūmat bergisi keldi. Qazaqstanǧa kelip tūryp, şeteldikterdiŋ qazaqtyŋ şyn mänindegi bet-beinesin körip, tanysyp, qazaqtyŋ tilin estuge mümkindik ala almai ketip bara jatqanyna ökiniş bildirgendei boldy…
Ötken jyly Mysyrdyŋ Elşisinen sūhbat alyp otyryp: «Tuystaryŋyzǧa Qazaqstannan qandai bazarlyq aparasyz?» dep sūraǧanymyzda, olardyŋ qa-zaqtyŋ salt-dästüri men negizgi ūlttyq erekşeligin paş etetin kädesyilarǧa, ūlttyq būiymdarǧa qūmartatyny baiqalǧan. Şynynda da, Astanaǧa taban tiregen ärbir şeteldik meiman eŋ aldymen būl elden jergilikti halyqtyŋ, memleket iesiniŋ mentalitetin, ūlttyq bolmysyn tanytatyn dünieler izdeidi. Baiyptasaq, qazir qalamyzǧa bir jylda şamamen 50 myŋǧa juyq şetel azamattary qonaqqa keledi eken. Olar da, ärine, Qazaqstanǧa kelgen soŋ QAZAQ-tyŋ özin izdeidi. Al biz, Astana jūrty sol şeteldik mei-mandardy qazaq bolyp qarsy alyp otyrmyz ba?
Ūlttyq ashanalarymyz
aqsap tūr
Qonaq qyludyŋ eŋ basty şarty – dastarhan jaiu. Sondyqtan, biz qonaqta-rymyzdy qalai qarsy alyp jürgenimizdi baiyptamaq bolyp, qalamyzdaǧy ūlttyq ashanalardy aralap şyqtyq.
Osydan eki jyldai uaqyt būryn Astananyŋ damuy mäselesi boiynşa jiyn ötkizgen Elbasymyz Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ: «Şeteldikter ädette elimizdiŋ erekşeligi turaly köp bilgisi keledi. Qalǧanynyŋ barlyǧyn olar kördi. Astanada qandai meiramhana joq? Barlyǧy bar. Alaida, ūlttyq ashana aqsap tūr. Qazaq meiramhanalary is jüzinde joq», – dep syn aitqany esimizde. (2009 jyldyŋ 8 qazanyndaǧy keleli keŋes). Alaida, biz bügin de aitylǧan synnyŋ äli künge tüzelmegenine kuä boldyq.
Ras, qalamyzda tūtynuşyǧa qyzmet körsetu auqymy keŋeiip keledi. Qazaq, orys, aǧylşyn, qytai, ūiǧyr, özbek, türik, tipti italian tilinde qalauyŋyzdy sūrap, babyŋyzdy tabatyn oryndar da bar. Biraq, meiramhana men dämhanalar tizimin qaraǧanda, şyndyǧy sol, böten sözden köz sürinedi. Qalamyzdyŋ saitynda tirkelgen ashana ataularynyŋ 40 paiyzǧa juyǧy –aǧylşyn tilinde. Taǧy 40 paiyzdaiy – orys tilinde. Al qazaq tilindegi ataular 15-20 paiyzdy ǧana qūraidy. Baiqaǧanymyz, olardyŋ işinde «Jeti qazyna», «Otyrar», «Qypşaq», «Saryarqa», «Tūran», «Tūmar», «Türkistan», «Jibek joly», «Birjan – Sara»», «Nauryz» syndy qazaqtyŋ tarihi tūrmysyna, salt-sanasyna tikelei qatysty ūǧymdar bar. Alaida, köpşiligi qazaqşa atau ielense de, qazaq älemine jat bolyp keledi.
Turasyn aitaiyq, «Kiş-miş», «Kişlak», «Hiva», «Alladin», «Alaşa»… – osy qatarly köne şyǧystyq ataumen atalatyn dämhanalardyŋ bäri özbekter men ūiǧyrlarǧa tiesili. Būlardyŋ qai-qaisysyna kirseŋ de, öz ūlttyq kiimin kiinip, ūiǧyrşa iilip, özbekşe sairaǧan qyzmetkerler köŋiliŋdi han saraiyndaǧydai küige böleidi. «Egorkino», «Pekinskaia utka», «Ararat», «Tiflis», «Bagration» t.b. ūlttyq ashanalar da solai. Būlardaǧy qyzmetkerlerdiŋ kiiminen bastap, tili, tipti, ǧimarattyŋ işki, syrtqy bezendirilui de öz iesiniŋ kim ekenin aitpai aŋǧartyp tūrady. Al qazaqtyŋ «Otyrary» nemese «Jeti qazynasy», «Türkistany» nemese «Tūmary» şe?.. «Otyrar» dämhanasynan, mäselen, qazaqta Otyrardai qala bolǧanyn, onyŋ Şyŋǧyshan qolymen qiratylyp, jer asty qiyndylaryna ainalǧanyn, Otyrardyŋ qazaq jerinde köne şyǧystyq ruhtyŋ bir jaŋǧyryǧy bolyp qalǧanyn sezine alamyz ba?.. Özegimizdi örteitin de osy. Aty tarihi ūǧymdar bolǧanymen, būlardyŋ köpşiliginen qazaqtyŋ iisi de şyqpaidy. Bügingi künniŋ mysalymen aitqanda, beine «Mersedes» atty köligimizdi «Jigulidyŋ» nemese «Mazdanyŋ» jabdyqtau qūraldarymen äşekeilep otyrǧan tärizdimiz…
«Taiqazan» atty dämhana da solai. Qazaqtyŋ ertedegi tarihyn, Aqsaq Temir däuirin eske salatyn Taiqazan sözi işi kileŋ «SSSR» degen Qyzyl imperiianyŋ esteligine toly suretter men keskindermen kömkerilgen.
Baiqaǧanymyz, elordamyzda, rasynda da, ūlttyq ashana mäselesi äli aqsap tūr. Al az da bolsa, bizdiŋ ūlttyq dästürimiz ben saltymyzdyŋ sarqynşaǧyn «Jibek joly», «Tūmar», «Nauryz» meiramhanasynan ǧana köruge bolady.
Amerikada qazaq auyly bar
Aita ketetin bir jait, elimizge kelip, bizdi tani almaǧan turister Kaliforniiaǧa baryp, qazaq älemin köre alady. Osydan eki jyl būryn halyqaralyq aqparat közderi AQŞ-tyŋ Kaliforniia ştatyndaǧy Malibu qalasynan «Kazakh Land» dep atalatyn qazaq auyly qūrylǧanyn habarlaǧan. Atqa minip, bürkit salyp, et asyp jep, qymyz işip, kädimgi qazaqtyŋ erterektegi salty boiynşa kün keşip köruge mümkinidk beretin būl auyl Malibu jaǧalauynda ornalasqan. Mūnda köbinese Amerikanyŋ ataqty ärtisteri, Gollivud jūldyzdary baryp, dem alyp jatady. «Kazakh Land» etnikalyq auyly işi-syrty qazaqtyŋ ūlttyq salty boiynşa jasaqtalǧan kiiz üilerge toly. Mūnda demaluşylarǧa «Besbarmaq», «Chak-chak», «İkra» degen üş meiramhana qyzmet körsetedi. Üşeui de qazaqtyŋ ūlttyq ashanasy. Osylaişa Astanada joq ūlttyq ashanamyzben amerikalyqtar özderiniŋ Kaliforniiasynda tanysa alady. Onda, tipti, qazaqtyŋ qobyzy men dombyrasymen, tilimen, tūrmys-saltymen tanysyp, qazaq änderin tyŋdaidy.
Aitpaqşy, būl auylǧa keluşilerge arnalǧan qonaq kitaby bar. Soǧan: «Uik-endti (iaǧni, apta soŋyndaǧy demalysty. – avt.) keremet ötkizdim. Rahmet! Mūnda bäri fantastika sekildi!» – dep jazyp ketipti demalysqa eki balasymen kelgen Sindi esimdi äiel. Al Djon jäne Silviia esimdi erli-zaiypty etnikalyq auylda kiiz üidi qalai tigip, jinaitynyn üirenip, neşe türli qyzyqqa batqanyn jäne kädesyi retinde kişkentai ǧana üişik alyp ketkenin baiandaidy. Serj ben Djenifer esimdi qonaq Malibudaǧy qazaq auylynda Gollivud jūldyzdaryn, tipti Andjelina Djolidiŋ özin körgenin quanyşpen jazady.
Söz soŋy
Äŋgimemizdiŋ basynda, ūlttyq sezim boiymyzdy kernegende köŋilimiz bosaidy degen bolatynbyz. Janymyzǧa batatyny – öz elimizde barymyzdyŋ baǧalanbaityny. Jūmyrtqadan jün qyrqatyn qaltaly, isker azamattarymyzdyŋ, bai-manaptarymyzdyŋ ūlttyq müddege moiyn būrmaityndyǧy. Äitpese, «Taiqazanǧa» «SSSR-dyŋ» qatysy qandai? Sol sekildi, qazaqtyŋ tarihyna, tūrmys-tirşiligine qatysty ūlttyq atauly ashanalarǧa orystyŋ molasynda ilinip tūratyn qatyp qalǧan gül men jäi kartinalar, araq-şaraptyŋ suretin ilip qoiu qandai ideiaǧa syiady?
Şyn mäninde, köşege, kez kelgen mekemege at qoiudyŋ özi – ideologiialyq mäsele. Būl oraida, ony atyna sai bezendire bilu de sanalylyqty bildiredi. Öitkeni, tarihi atauǧa ie mekemeni tarihi ūǧymdarǧa sai körkemdeudiŋ öziniŋ aqparattyq, tanymdyq, aǧartuşylyq sipaty mol.
Ärine, «men elim üşin ne istei alam?» degendi sanasyna siŋdirgen adam ǧana kişkentai aiaq kiim jamaityn etikşi düŋgirşegin aşsa da, atyn qazaqşa qoiyp, qazaqtyŋ ūlttyq müddesin taptamauǧa tyrysady. Ondailar mekemesine qazaqşa atau, anau-mynau emes, tarihi atau bergen soŋ, qazaq tarihyn paş etetin körinistermen bezendirip, sanalylyq tanytady.
Alaş arysy Älihan Bökeihanūly: «Ūltqa, jūrtqa qyzmet etu – bilimnen emes, minezden» degen. Zamanymyzdyŋ zaŋǧar tūlǧasy Äbiş Kekilbaev ta ūltyna qyzmet etkisi kelgen adamnyŋ biik lauazymǧa, mansapqa ūmtylmai, teriniŋ qolyna tigen pūşpaǧyna ie bolyp otyryp-aq köpke qyzmet etuge bolatynyn aitqan. Rasynda da, inege jip ötkizse de, qazaǧyma jamau bolsyn dep tileitin adam ǧana aldy-artyn adaspai qomdaidy.
P.S.
Ötken ǧasyrdyŋ basyndaǧydai gazet şyǧaruǧa aqşa jinap berip, qoǧam qairatkerlerin qarjylai qoldamasa da, aqsap tūrǧan ūlttyq ashana mäselesine den qoiyp, qazaqtyŋ ūlttyq burjuaziiasy biznestiŋ basyn ūlttyq müddege būrsa, qaneki!
Näzira BAIYRBEK
