Ekınşı düniejüzılık soǧysqa qatysyp, tūtqynǧa tüsken, öner qūdıretı ömırın saqtap qalǧan qazaqtyŋ käsıbi skripkaşysy Aitkeş Tolǧanbaev özı turaly «Qatal taǧdyr tälkegı» atty kıtap jazyp kettı. Kezınde būl kıtapty oqyp şyqqan Özbekälı Jänıbekov belgılı jurnalist Qali Särsenbaimen äŋgımeleskende «Ne degen beiqam halyqpyz? Men de mädeniet ministrı boldym ǧoi. Qanşa qyzmet atqardym desem de, taǧdyrdan aiau körmegen myna bır qazaqty bılmeidı ekenmın. Tozaqqa tüsıp şyqqan eken. Muzykant, ponimaeş» dep tolǧanǧan eken.
SKRİPKAŞYŞERTKEN SYR
Osy äŋgımeden keiın Qali aǧamyz Aitkeş aqsaqaldy ızdep tauyp, onyŋ taǧdyry turaly «Qazaqtyŋ Paganiniı» atty esse jazdy. Aitqandai, skripkaşynyŋ talanty jaiynda alǧaşqy bolyp «Qūlager» aqyn Iliias Jansügırov sonau 1936 jyly qalam terbedı. Bertınde muzykanttyŋ mehnatqa toly ömırı jaily bırşama jazyldy. Özımızdıŋ «Astana aqşamy» gazetınıŋ 1999 jylǧy bır sanynda «Aitkeş aǧanyŋ amanaty» atalatyn maqala jaryq kördı. Onda ömırden erte ozǧan jazuşy-publisist Armiial Tasymbekovke skripkaşynyŋ közı tırısınde şertken syry baiandalǧan.
Aitkeş ata qaida tuǧanyn, qaidan şyqqanyn, kım ekenın qalamgerge aityp bergen. «Tuǧan jerım – Semei oblysy, Şyŋǧystau audany, Qarauyl auyly. Ata-babamyz Yrǧyzbaidan taraidy. Yrǧyzbaidan – Öskenbai men Myrzatai. Öskenbaidan – Qūnanbai, odan Abai, Şäkärım. Al Myrzataidan – Jūman, Tolǧanbai. Tolǧanbaidan – men – Aitkeş» degen edı skripkaşy. Qazaqtyŋ jazba ädebietınıŋ negızın qalauşy ūly Abai bolsa, skripka aspabyn ūltymyzda alǧaşqylarynyŋ bırı bolyp erkın meŋgergen onyŋ nemere ınısı bolyp şyǧady. Būl, bızdıŋşe, ǧajap säikestık!
Osy önerı jau qolyna tüsken muzykantty aman alyp qaldy. Mūny joǧaryda atalǧan syr-sūhbattaǧy Aitkeş Tolǧanbaevtyŋ myna sözınen bılemız: «Menıŋ ömırımde än men küi erekşe oryn alady. Bälkım, qiiamet-qaiymda tırı qaluyma boiyma bıtken öner, äsırese skripka aspabyn meŋgeruım sebep bolǧan şyǧar… Venany taŋdandyrdym osy önerımmen. Skripka tartatyn menı, aziatty nemıster, fransuzdar qatty baǧalady. Olardyŋ arasynda önerdı baǧalaityndar asyp-tögılıp jatady. Äsırese, sūlu bikeşterı menı – aziat skripachty qalai ūnatty, oipyr-ai! Jüregım jylady. Öner tırı bolsa men de tırımın ǧoi dep özıme özım täube jasadym. Skripkada Verdi, Bize, Brams şyǧarmalaryn syzyltqanymda olar taŋdai qaǧatyn. Sarasatenıŋ «Syganskie napevyiyn» oryndaǧanymda olar attai jeletın. Tūtqyndardyŋ meiırı qanyp, al menı tūtqyndauşylar tıptı bostandyqqa şyǧaryp jıbergısı keledı… Öner barlyq tılge ortaq. Jau bombasynan jaraly bolyp tūtqynǧa tüskenımde, nemıstıŋ ober-leitenanty öner adamy ekenıme basynda senbedı. Al men skripkada oinaǧanda ol basyn qūşaqtap oiǧa qaldy».
TŪTQYNDYQ ÖMIRDEGI TAMŪQTYQ DEKADASY
Aitkeş Tolǧanbaev tūtqynda jürıp, Ämıre Qaşaubaev sekıldı Europaǧa qazaq önerın tanystyrdy. Qūrmanǧazynyŋ «Saryarqa», «Aqbai», «Kısenaşqan», «Türmeden qaşqan», «Balbyrauyn», «Qairan şeşem» küilerın, Türkeştıŋ «Köŋılaşar» küiın skripkada küŋırenttı. Al «Elım-aidy» eŋıretkende nemısterdıŋ özı kürsınetın.
Osy jyldyŋ basynda 101 jasqa qaraǧan şaǧynda Türkiiada ömırden ozǧan skripkaşy Älım Almat, änşı Mūhametqali Baqytkereiūly, qalamger Hamza Abdullin, aqyn Mäjit Aitbaev Aitkeş Tolǧanbaev sekıldı Türkıstan legiony sapynda boldy. «Bız Ekınşı düniejüzılık soǧysta «qazaq önerı men ädebietınıŋ tūtqyndyq ömırdegı tamūqtyq dekadasyn» Vena qalasynda körsettık» degen edı Aitkeş ata Armiial Tasymbekovpen äŋgımesınde.
Arada 80 jylǧa juyq uaqyt ötkende sol Vena qalasy qazaq skripkaşysynyŋ taǧdyryn öner tılınde kesteleuge peiıl tanytty. Juyrda Avstriianyŋ Qazaqstandaǧy elşılıgı Qazaq ūlttyq öner universitetımen bırge Astananyŋ 20 jyldyǧyna arnap «Skripkaşy» atty dramany sahnalady. Elşı Gerhard Sailerdıŋ şaqyruymen avstriialyq rejisser Lukas Sejpik atalmyş universitettıŋ studentterımen qosylyp qoiǧan qoiylymǧa universitet rektory, Qazaqstannyŋ Eŋbek Erı Aiman Mūsaqojaeva qoldau körsettı. Roza Mūqanova, Ersaiyn Täpenov, Tılektes Meiramov syndy qazaq ädebietı men teatr önerınde özındık orny bar tūlǧalardyŋ şäkırtterı spektakldı jastyq jalynmen alyp şyqty. Ssenarii negızıne Aitkeş Tolǧanbaevtyŋ «Qatal taǧdyr tälkegı» kıtaby alyndy.
Spektakl universitettıŋ şaǧyn zalynda qoiyldy. Tuyndyny tamaşalap otyryp, osyndai taǧdyrly tūlǧanyŋ ömırın ülken sahnaǧa şyǧarsa, artyq etpeidı dep oiladyq. Būǧan qosa, kino tüsırılse, tıptı tamaşa bolar edı degen oiǧa keldık.
ŪLTTYŊ JANY QAIDA?
Bıraq mynany eskeru kerek: bırneşe jyl būryn Q.Quanyşbaev atyndaǧy memlekettık akademiialyq Qazaq muzykalyq drama teatry qoiǧan «Ämıre» dramasy men biyl kinoteatrlarda körsetılgen «Ämıre» kinotuyndysyn bırazymyz kördık. Kino köŋılden şyqpaǧan soŋ, kei ärıptesterımızdıŋ «spektakl filmnen asyp ketken eken» degen pıkırın estıdık. Amerikalyq rejisser Djef Vespa tüsırıp, onyŋ otandasy Benjamin A.Vann der Vin ssenariiın jazǧan kinotuyndydan, şynymen, ūlttyŋ janyn köre almadyq.
Jaqynda Ūly Jeŋıs künıne orai otandyq telearnalardan Qazaqstan men Resei bırıgıp tüsırgen «28 panfilovşy» filmı körsetıldı. Kim Drujinin men Andrei Şalopa rejisserı bolǧan, keiıngısı ssenariiın de jazǧan. Būl ekeuı de reseilık mamandar. Akterler de, negızınen, Reseiden tartylǧan. Özımız Äziz Beişenälievten basqa eşkımdı jyǧa tanymadyq. Bastapqyda Äzizdıŋ kımdı somdaǧanyn da tüsınbei qaldyq. Bauyrjan Momyşūlyn şyǧar dep oilaǧanbyz. Söitsek, oǧan Bolatov deitın keiıpker būiyrypty. Eŋ soraqysy, Almaty oblysynyŋ Aqsu audanynan şyqqan Keŋes Odaǧynyŋ Batyry Narsūtbai Esebolatovtyŋ rölın Vladislav Pogiba somdady. Qazaq jıgıtın özge ūlt ökılı somdaityndai basymyzǧa ne kün tudy?! Tūlǧalarymyzǧa qatysty kinotuyndylardyŋ tızgının qaşanǧa berı basqa bıreuge bere beremız?!
TŪLǦALARDY TANYTUDYŊ BIRDEN-BIR JOLY
Özbekälı Jänıbekovtıŋ atyn maqalamyzdyŋ basynda beker keltırmedık. Ol siiaqty ūlt tūlǧalaryna jany aşityn, ūlttyq önerdıŋ bolaşaǧyn oilaityn basşy bar ma qazır?! Mädeniet jäne sport ministrı Arystanbek Mūhamediūly kinoǧa sūranyp tūrǧan Aitkeş Tolǧanbaevtyŋ Germaniia, Avstriia, Fransiia, İtaliia syndy Europanyŋ maŋdaialdy memleketter halqyn tamsandyrǧan önerı men ömırı jaily bıle me?
Aitpaqşy, saŋlaq skripkaşy turaly spektakldıŋ sahnalanuyna qol ūşyn sozǧan Aiman Mūsaqojaeva Qazaqstan kinematografiialyq önerı men ǧylymdary akademiiasynyŋ prezidentı qyzmetın qosa atqaryp otyr. Aiman Qojabekqyzy Aitkeş Tolǧanbaev jönınde kinotuyndynyŋ tüsırıluıne atsalysuy tiıs dep oilaimyz. Ssenarii kerek bolsa, belgılı jurnalist Serık Janbolat tegın jazyp beremın dep «Feisbuk» arqyly jar salǧanyna da bır jyldan asty.
Şäkärımnıŋ tärbiesın körgen, Ahmet Jūbanov, Latif Hamidi siiaqty asa körnektı kompozitorlardyŋ batasyn alǧan, Mūhtar Äuezov, Bauyrjan Momyşūly, Säbit Mūqanov, Mälık Ǧabdullin, Evgenii Brusilovskii, Küläş Baiseiıtova, Ǧabit Müsırepov syndy alyptarmen aralasqan Aitkeş Tolǧanbaev turaly filmde attary atalǧan tūlǧalar körınse, tıptı ǧajap bolar edı. Tūlǧalardy tanytudyŋ bırden-bır joly – olar turaly sapaly, äserlı filmderdı tüsıru.
