Är ūlttyŋ özındık kelbetı, öz beinesı bolady. Būl ǧasyrlar boiyna qalyptasyp, uaqyt ozǧan saiyn san qyrynan bederlep damyta tüsedı. Ol beinenı är däuırdıŋ qoltaŋbasymen ärlendırıp, mädeni-dästürınıŋ özındık naqyştarymen mäŋgılıkke bekıtedı. Mūndai beder jer betındegı milliardtaǧan aqparattardyŋ arasynan adaspai tanyp, bıluge äser etedı. Qalyptasqan obraz arqyly qabyldap, sol beinemen eldıŋ esınde jüredı. Onyŋ paidasy zor. Sol arqyly memlekettıŋ imidjı, tarihy men turistık äleuetı, odan qaldy halyqtyŋ tūrmys-tynysyn baǧamdauǧa bolady.
Vizualdy, közge ūryp tūratyn ūlt beinesınıŋ körnekılıgıne män beruımızdıŋ basty sebebı jalpy «qazaq» obrazynyŋ kökeiımızden şyqpauynda bolyp otyr. Osy künı oryndy, orynsyz jerlerge şal-kempırdıŋ, qyz-qyrqyn men jas jıgıttıŋ bet-bederı tüsken türlı formadaǧy beinelerınen adam şoşityny ras. Äsırese qyz-qyrqyndy türlı formada qalanyŋ köşelerınıŋ būryş-būryşyn toltyrǧan kezderımız de boldy. Eşqandai män-maǧynasy joq, talǧamsyz salynǧan beineler vizualdy türde adam sanasynda qalyptasyp, qazaq dese, sol degendı elestetetındei jaǧdaiǧa jetkızdı.
Köşeden şyǧyp, ǧalamtorǧa üŋılıp būrynǧy zamanda ötken intellektualdy oi ielerınıŋ beinelerıne qarap ta qarnyŋ aşady. Aqyn, jyrşy, küişı taǧy basqalaryn beinelegen suretterı bırınen bırı aumaidy ǧoi, tek bastaryna kigen taz kepeşıne qarap anyqtaimyz. Osy uaqyt ışınde öz ūltymyzdyŋ vizualdyq beinesın jasai aldyq pa degen sūraqqa bırlese jauap ızdeuden būryn ǧalamtordy şarlap ketken sūryqsyz beinelerdı virtualdy keŋıstıkten joiu mäselesın de alǧa şyǧaru kerek siiaqty.
Būǧan erekşe nazar audaruymyzdyŋ mänın tüsındırgım keledı. Öitkenı adam balasynyŋ barlyq tırlıgı, ıs-äreketı belgılı bır ortada älemıştelgen älemde ötedı. Köşede jürıp bara jatsaŋyz, jan-jaǧyŋyzdan antalaǧan jarnamalar, ǧalamtordy aşyp qazaqtyŋ beinesın ızdeseŋız, jaqsynyŋ atyn jamylǧan myjyraiǧan şal-şauqannyŋ beinelerı şoşytyp boldy.
Suretşınıŋ qiialyna senbeseŋız, qazaqtar sondai bolǧan dep ötken ǧasyrdyŋ fotosyn alǧa tartarsyz. Onda da qazaq etnografiiasynyŋ bır qūramyn toltyratyn jalşy-jalqybailardyŋ suretterı aldyŋnan şyǧady. Däiektı beinelerdıŋ qalǧanyna da şükır. Rasynda qazaq dalasyna kelgen missionerlerdı, nemese saiahatşylardy kezınde qazaqtyŋ baiy ne aqsüiegı törıne şyǧarmasa kerek. Olar da qora-qopsynyŋ ainalasynda jürgenderdı suretke tüsırıp, «qazaq osy» dep jariia etken bolar. Al HIH ǧasyrdyŋ basynda bastalǧan quǧyn-sürgın tektılerımızdı suretterımen bırge qūrtqanyn jaqsy bılemız. Sän-saltanaty tasyǧan bai-baǧlandardyŋ ötkenın, olardyŋ qytaidyŋ jıbegın, būqardyŋ parşasyn aldyryp, masaty-pülışten kiım tıkkızıp aqyq-jaqūttaryn taqqanyn, kümısten er-tūrmanyn tügendep, saptama etık, qasqyr ışık, ükılı börık kigenın bılgımız kelmeidı. Nege olar suret bop syzylyp, kenepke sol saltanatymen tüspeidı? Qazaqty beişara etıp körsetu kımge tiımdı, tüsınbedık. Älde olardyŋ vizualdy mädenietten habary az ba? Ärı-berıden soŋ el namysyn oilaityn eljandy suretşıler, dizainerler, müsınşıler, säuletşıler, modelerler, rejisserler qalmaǧan ba dep oilaisyz. Halqymyzdyŋ ruhyn, janyn, bolmysyn körsetetın tuyndylar nege joq?
Qoǧamdyq sanaǧa ärtürlı maqsatpen äser etu üşın jasalatyn ūlttyŋ körnekılık beinesın qalyptastyruda jivopis, fotografiia, jarnama, teledidar, internet siiaqty qūraldar tynymsyz jūmys ıstep tūr. Qandai obrazdy salsaŋyz sonymen qattalyp, jattalyp qalady. Aqparattandyrylǧan zamanda ony qabyldau men jadynda saqtau ürdısı jyldam jüredı. Ras, keibır adamdardyŋ belgılı bır emosiialaryna, mınez-qūlyq stereotipterıne jäne äleumettık-mädeni erekşelıkterıne säikes paidalanylady, sol bailyǧymen ortaq qazanǧa salyp jıberedı. Būl ūltymyzdyŋ beinesıne qara taŋba bolyp jabysyp jatyr ma, joq pa, ony eşkım eskermeidı. Eger şyǧarmaşylyq adamnyŋ ışkı oi-jüiesınde azamattyq namys ölşemı kemşındeu bolsa, onda basqa tosqauyl oilap tabu kerek şyǧar.
Bügıngı zamanda közben köru, estu oqudan görı jaqyn bolyp tūr. Adam üşın ne maŋyzdyraq, söz, dybys nemese beine me deitın kezge kelgende bärınıŋ de alatyn orny zor. Degenmen, qazırgı zamanǧy mädeniettıŋ özındık vizualdy renessansty bastan keşırıp jatqanyn elemeu mümkın emes. Köru, körgenıŋdı jadyŋda qaldyru oŋaiyraq. Sodan da bolar, bügıngı barlyq aqparat aǧymy eŋ aldymen, körnekılıkke basqa qabıletterge qaraǧanda köbırek män berıledı.
Köru, dünienı vizualdy türde qabyldau qabıletı adamǧa äuel bastan-aq tän. Jahandanu atty ülken dodaǧa tüskende özımızdı müsäpırler qatarynda qoiyp, barymyzdy, bolǧanymyzdy bailyǧymyzdy, erlıgımız ben estılıgımızdı, eldıgımızdı alǧa şyǧaraiyq. Sonymen basqalardy taŋ qaldyraiyq, eŋ bastysy, özımızdı sol biıkten körıp, sol dalanyŋ ūlyq mädenietınıŋ iesı retınde eŋsemızdı kötereiık.
P.S: Ūlttyŋ vizualdy mädenietın jaŋa tehnologiia arqyly tarihi, mädeni proeksiialyq jadysyn qalyptastyrudyŋ maŋyzdylyǧy zor ekenın esten şyǧarmaiyq.
Nazira DAUTBEKQYZY, Facebook paraqşasynan:
Ūlttyŋ vizualdy (körnekı) beinesın qaşan qolǧa alamyz?! Söite tūra nege älemde qazaqtyŋ avtoritetı joq deidı?
Salystyryŋyz:
1) Orys kniaginiasy( aqsüiek äiel) portretı (Mäskeu kniazdyǧy däuırı). Mıne, İmperiia özın tek küşpen nemese tıptı sözben emes, önermen, ünsız körkem-estetikalyq «qarumen» moiyndatqan, jaulaǧan! Osyndai tarihi portret nege salmaidy bızdıŋ suretşıler?!
2) Türıktıŋ (Osman imperiiasy) bekzat äielı, joǧarǧy tap ökılı;
3) Tura sol ortaǧasyrda (qūryǧan Sovet ökımetı men Nikolai patşa zamany emes) handar tūsynda ömır sürgen Domalaq ana (Nūrilä Äliqyzy damolla), tür-kelbetı osyndai bolypty-mys…
Ataqty äiel, hanym, damolla (ūstaz) atanǧan, sopylyq jolyn ūstanǧan äulie-ananyŋ kelbetın keskındegende jeke tūlǧalyq abyroiyn da, ūlttyq imidjdı de dūrystap oilanyp eskeru kerek emes pe?! (basqa ūlttar keide tıptı joqty bar qylyp körsetedı, al bız bardy joq qylyp jüremız).
Domalaq anaǧa karikatura siiaqty osy tömendegı surettı internetten alyp tastaudy, joiudy talap etemın! Sebebı būl äulie, danyşpan ana obrazy emes, jai …«otarlyq däuırdegı sauynşy apa» dese senuge bolady. Äitpese tarihty bılmeseŋ, ruhaniiattan habaryŋ bolmasa, suret mülde salma! (bıle bılseŋız, qasiettı adamdar onşa qartaimaǧan, qanşa jasqa kelse de, jüzınen nūry tögılıp tūrǧan)…
