Qazaq emşılıgı turaly aitqanda kümıljıŋkırep qalamyz. Būlar kımder, qalai emdeidı? Baqsy, balger, qūmalaqşy, jauyrynşylar, duahandar osy qauymnan ba? Qara sudy terıs aǧyzatyndar da ötıp edı ǧoi. Olar kımder? Tamyrşy, synyqşy, täuıpterdıŋ ūrpaǧy qaldy ma?
Bügınde parqyna jetpegen bır düniemız bolsa, menıŋşe, osy qūbylys siiaqty. Alaida qoljetımdı, ozyq tehnologiialy qazırgı zamanǧy medisina tūrǧanda da olardy da ızdep, eleŋdep qalatynymyzdyŋ sebebı nede? Qazaqy emşılık söz bolǧanda kırpıdei jiyrylatyn därıgerler ne deidı? Osy sūraqtyŋ jauabyn qarastyrǧanda ekı emşılıktıŋ de äleuetın anyqtap, bır-bırıne qarsy qoimai damyta bılgende köp ūtady ekenbız. Äzırge emşılerge tolyq senım joq, medisinanyŋ qauqary jetpeitın jaittarda aldymen nauqas zardap şegedı. Öitkenı ükılep otyrǧan emşılık dästürımız joq, därıgerler de qūdıret emes.
Eger ädılın aitsaq, osy küngı medisina paida bolǧanǧa deiın qazaqtar auyrmady deuge bolmas. Arnaiy statistika jürgızılmese de, adamdy qynadai qyrǧan keselderdı estıp-bılgenımız bar. Būl – balalardyŋ arasynda kezdesetın qyzylşa, qorasan, bezgek, oba, qūrt, qyltamaq degendei betı qatty aurular. Jaqsysy, bügıngı medisina būl dertterdı jeŋdı. Bıraq barşa ozyq tehnologiiasy men türlı preparattarymen däruın tappaǧan nemese üzdık emdeu ädısıne qol jetkızbegen türı joq emes. Ony qazaqtyŋ emşılık dästürınıŋ tamaşa ülgısı retınde tamsana aituǧa daiynbyz. Onyŋ bırı – synyqşy. Atadan balaǧa qonatyn būl qasiettı ūstaǧandardyŋ aty qazır de estılıp qalady. Därıgerlerdıŋ gipsınen qalpyna kelmegen adamnyŋ qol-aiaǧyn synyqşylar qaita syndyryp tartyp, aiaǧynan tık tūrǧyzyp jıberıp jatqandar joq emes. Emşılıktıŋ būl türı qazırgı ortopedterge bedel emes. Özderıne bäsekeles körmei, qazırgı medisinamen qosa damytsa kım qarsy keledı? Osyndai qasiettı emşılerdıŋ qyzmetın ärı qarai damyta alǧa ozsa bolmai ma? Bıletınder aitady, synyqşylar şäkırtterın daiyndaǧanda kön qapşyqtyŋ ışıne bözenı syndyryp ony topyraqqa toltyryp, syrtynan sipap, synǧan ydysty qaita jinaidy eken. Qazırgı ortopediianyŋ arǧy atasy sanalatyn synyqşylyq qazaqqa qaidan bıttı deseŋız, ünemı at üstınde jaugerşılıkte ötken babalarymyzdyŋ qajettılıgınen tuyndasa kerek. Osy rette olardan baldaq jasaudyŋ dästürı jetpegen. Demek, synyqşynyŋ şipaly qolynan şyqqan nauqastar aiaǧyna tık tūryp ketıp, aǧaşqa süienu qajettılıgı bolmaǧan deuge bolady.
Qazırgı medisinanyŋ baǧyndyra almaǧan taǧy bır dertı – psihikalyq aurular. Atyn atap, tüsın tüstep bere alamyn. Ilgerıde ötken asa ılımdı işan, moldalardyŋ, äsırese, esınen auysqandardy jaqsy emdeitını jaiynda köp ızdendım. Keŋestıŋ ateizm kezeŋınde mūndai qasiet ielerı de quǧyndalyp, qūpiialaryn özımen bırge alyp kettı. Emdeudıŋ basty syry dūǧa oqu arqyly bolsa kerek.
Būryndary bala kötermegen äielderdı de emdeitın osy auzy dualy qasiettıler bolatyn. Qazır EKO şyǧyp köp äielge bala syilap jürgen siiaqty. Basqa arnaǧa būrylyp ketken ekı emnıŋ ekeuı de adamnyŋ densaulyǧyn saqtauǧa arnalǧan. Sodan da psihikalyq jaǧynan auyrǧandardy auyr psihotroptyq därıler egıp, aiyqpas mügedek etıp qoisa, bedeuge bala taptyrudyŋ jolyn da basqaǧa būryp, tabiǧaty basqa jandar düniege kelıp jatyr. Būl – qazırgı zamanǧy medisina damuynyŋ qazaqy dästürden şegınuınıŋ naqty dälelı.
Osyndai bügıngı medisinada emı tabylmaǧan derttıŋ bırı – jol-kölık apaty, biıkten qūlap, ne bolmasa basqa da jaraqattyŋ saldarynan miy şaiqalǧandardy qalpyna keltıru. Būryndary jaraqat alǧannyŋ bas süiegın ūstap otyryp miyn ornyna tüsıretınderdıŋ täjıribesı de ūmytylyp barady eken.
Tıl-közden nazarlanyp qalǧandy ūşyqtap jıberudıŋ de jeŋıldıgı bar. Balanyŋ tamaǧy qyzaryp, köterılse basatyndardy medisina joqqa şyǧarsa da tiımdı emdeu ädısı ekenın bärımız bılemız. Qūiaŋdy üzıp, şanşulap qalǧandy terletıp, suyqtan jazatyndar da emşıler.
Qazırgı medisinanyŋ özı de moiyndaidy, auyryp därıgerge kelgenderdıŋ jartysynan köbı psihosomatika saldarymen, iaǧni uaiymǧa batyp, joqtan auru jasap alǧandar deidı. Olardyŋ da arqasynan qaǧyp, basyndaǧy batpan oilarynan aryltatyndar da qazırgı därıgerlerdei bırdei qūrmet körse, aq jeleŋdıler jūmysy köp jeŋılder edı. Alaida memleket tarapynan tiıstı qoldau bolmai, «dümşe, aldamşylar» dep tas atqandarǧa dem berıp qoiyp, özımızdıŋ janymyzdy emdeitınderden aiyrylyp qaldyq. Qazırgı psihologtaryŋyz qanşama oqyp-bılıp alsa da «üf» dep ürlep, auru tityqtatqan jannyŋ közın şaradai aşatyn qazaqy emşılerge jetpeidı.
Olardy artyq körgenım, myŋ ǧasyr boiyna babalarymyz osylai emdelıp kelgen. Tabiǧatymyzǧa jaqyn, tez qabyldaimyz. Olar da öz ornyn bılıp, qoldarynan kelmeitın aurudy emdeuge talpynbaǧandary abzal.
Jaqynda Qytaidan kelgen aǧaiynnyŋ «Şipaly» emdeu ortalyǧynyŋ bas därıgerı, QR densaulyq saqtau salasynyŋ üzdıgı, medisina ǧylymdarynyŋ kandidaty Qairat Aidarhanūly jinaqtaǧan «Qazaq emşılıgı ensiklopediiasy», «Qazaq emşılıgı – tört tülık mal önımderı», «Qazaq emşılıgı: aŋ-qūs, jändıkterdıŋ emdık qasietı» atty kıtaptary jaryq kördı. Şyǧys medisinasyna süiengen emşılıktıŋ qūndy kıtaby – qazaq emşılıgıne özgeşe közqaras qalyptastyrudaǧy maŋyzdy qadam.
Äzırge medisina men dästürlı emşılık arasyndaǧy dürdarazdyq naǧyz jaqsylar öz baǧasyn almai, al erınbegen öz betınşe emşılıkpen ainalysyp, qazaqy emdeu dästürımızdıŋ joly saralanbai jatyr.
