Öner älemınde ädemı, biiazy, ibaly qazaq qyzynyŋ obrazyn jasap, sol beinesımen köptıŋ köŋılınen oryn alǧan Nūrjamal Üsenbaeva – talǧamy biık tyŋdarmandardyŋ süiıktı tūlǧasy. Änımen de, sänımen de erekşelengen änşını bız ara-tūra operalyq qoiylymdardan, keibır konserttık baǧdarlamalardan körıp qalatynymyz bolmasa, eldıŋ aldyna köp şyǧa bermeitını ras.
Gazetımızdıŋ oqyrmandary közaiym bolsyn degen nietpen taiauda Nūrjamal Pernebekqyzyn ızdep baryp, äŋgımege tarttyq.
Klassikalyq tuyndylardan görı, estrada änderın sūraityndar köp
– Bız köbıne ändı köŋıl-küiımızge qarai taŋdaimyz. Mysaly, jas kezde estrada änderıne üiır bolsaq, jas ūlǧaia kele terme sekıldı sazdy änderge qūmartatyn siiaqtymyz. Al sız qazır qandai änderge äuessız?
– Ärine, aldymen men özıme jaqyn klassikalyq änderdı tyŋdaimyn. Sol änderdı oryndaimyn. Aldyma qoiǧan maqsatym köp. Mysaly, konsert qoiu, basqa memleketterge gastrolge baru, soǧan arnaiy josparlaǧan baǧdarlamalarym bar. Men köbıne sol baǧdarlamaǧa enetın şyǧarmalardy oryndaimyn. Olar, özıŋız bılesız, ariialar, halyq änderı, bıren-saran jeke kompozitorlardyŋ şyǧarmalary.
– Soŋǧy jyldary estrada änderın aituǧa da den qoiyp jürsız ǧoi deimın?
– Qarapaiym halyqqa jäi änder jaqynyraq. Klassikalyq tuyndylardyŋ tyŋdarmanyna qaraǧanda, estrada änderın sūraityndar köp. Sondyqtan, keide sanaly türde estrada änderın de repertuaryma qosyp jürmın. Ärine, kez kelgen ändı oryndamaimyn, özımnıŋ dauysyma laiyqtysyn ǧana taŋdap otyramyn. Onda da ännıŋ sözıne, sazyna erekşe män beremın.
– Qazırgı kompozitorlardan kımdermen jūmys ıstep jürsız?
– Kompozitor janymda jür ǧoi. (Küledı.) Eŋ basty kompozitorym janymda. Sondyqtan, men än ızdegende alysqa barmaimyn. Üidegı kısınıŋ şyǧarmalaryn qarauǧa, oryndauǧa tyrysamyn. Öitkenı Tölegen – jaqsy kompozitor, jaqsy melodist. Onyŋ änderınıŋ lirikalyq boiauy qanyq. Ändı tüsınıp, şegıne jetkızıp oryndau üşın kompozitordyŋ janyn da sezınu kerek. Al men Tölegennıŋ änderın de, sezımderın de, ışkı küiın de öte jaqsy bılemın, tüsınemın. Onyŋ jaŋa änderın eŋ bırınşı tyŋdaityn da menmın. Jary retınde de, öner adamy retınde de, jaŋa şyǧarma jazsa, aldymen tyŋdap, öz pıkırımdı bıldıremın.
Mysaly, jaqynda «Aqquym» degen än jazdy. Sözı Şömışbai Sariev aǧamyzdykı. Menıŋ baǧam boiynşa, öte keremet tuyndy bolyp şyqty. Jaqynda soǧan Nūrjamal degen bır kışkentai änşı qyzben bırge beinebaian tüsırdık.
– Nūrjamal? Bolaşaqtyŋ Nūrjamal Üsenbaevasy ma?
– Keibır jastar qazır maǧan qarap qyzdaryna Nūrjamal degen at qoiyp jür eken. Ol, ärine, men üşın quanyş ärı märtebe. Bır jaǧynan ülken jauapkerşılık te… Men aityp otyrǧan Nūrjamal da – solardyŋ bırı. Qazır on ekı jasta. Özı talantty qyz. Ata-anasy «myna qyzymyzdyŋ dauysyn tyŋdap körıŋızşı» dep ötınış jasaǧannan keiın, men änın tyŋdaǧanmyn. Ūnady. Sol sebeptı, ony konsertımde de sahnaǧa ertıp alyp şyqtym.
Teatrdan ketsem de, sahnadan ketken joqpyn
– Osy Tölegen aǧamyz tapsyryspen än jaza ma?
– Kei kezde jazady. Mysaly, şılde aiynda Tölegennıŋ şyǧarmaşylyq keşı öttı. Mädeniet jäne sport ministrlıgı ūiymdastyrǧan edı. Ol keş Astananyŋ 20 jyldyǧyna, sonymen bırge Tölegennıŋ 70 jasqa tolu qūrmetıne arnalǧan. Sol sebeptı, konserttı ūiymdastyruşylar keş iesıne baǧdarlamanyŋ eŋ soŋynda oryndalatyn Astana turaly jaŋa än jazuyn sūrady.
– Tölegen aǧanyŋ Astana turaly änderı bar edı ǧoi?
– İä, ol änderı de oryndaldy. Mysaly, «Astana keşı» degen änın kışkentai balalar oryndady. Bıraq sonda da ūsynys aitqannan keiın konsert baǧdarlamasyn jabatyn jaŋa än jazyldy.
– Būlai sūrap otyrǧanym, Tölegen aǧa äldekımnıŋ tapsyrysymen än jazsa, ol sızge ūnap, orta jolda alyp qoiatyn kezıŋız bolmai ma?
– İä, soǧan ūqsas jaǧdai bolǧan. Bır joly Syrymtai Eŋsepov Tölegennıŋ «Qūnanbai» filmıne jazylǧan melodiiasyn ūnatatynyn aityp, «Aǧa, men myna äuendı än qylyp oryndaiynşy» dep sūrap kelıptı. Tölegen rūqsatyn berdı. Sodan Syrymtai älgı änge keremet söz jazdyryp aldy. «Altyn zaman-ai» degen än keremet jaqsy şyqty. Sol äuendı tyŋdaǧanda maǧan da qatty ūnaǧan. Bıraq Syrymtai erterek kelıp, kelısım alyp qoiǧan soŋ, än soǧan būiyrdy. Men joldan tartyp alǧan joqpyn. (Küledı.) Bıraq ol er adam ǧoi, şyǧarmany özınşe oryndaidy, al men özımşe oryndaityn edım. Sondyqtan, älı de köz salyp jürmın. Bıraq kırısken joqpyn.
– Sız käsıbi muzykantsyz. Sahnada jürgenıŋızge otyz bes jylǧa taiady. Osy önerıŋızdı qosymşa tabys tabuǧa paidalanu jönınde, mäselen, toiǧa şyǧudy oilaǧan emessız be?
– Qazır mende uaqyt bar. Teatrdan jūmystan ketkenmın. Ärine, teatrdan ketsem de, sahnadan ketken joqpyn ǧoi. Spektaklderge, konsertterge qatysyp jüremın. Bıraq mende qazır būrynǧyǧa qaraǧanda erkındık bar. Būryn teatrda ıstegende eŋbek kıtapşam sol teatrda jatqandyqtan, ol mekemenıŋ aldynda menıŋ de mındetım bolatyn. Tıptı qoiylymda özıme tiesılı basty partiiany oryndamasam da, basqa ärtıstıŋ ornyn almastyratyn soprano retınde jazylyp tūruym mümkın edı. Barlyq soliste sondai mındet bolady. Sol sebeptı keide teatrdaǧy qosymşa rölderıme alaŋdap, basqa şaqyrǧan jerlerge bara almai qalatynmyn. Qazır men mūndai mındetten tolyq bosaǧanmyn. Tek şaqyrǧan, josparlanǧan qoiylymdarǧa erıktı türde baryp qatysamyn. Mäselen, «qaŋtarda myna spektakl bolady, sen myna partiiany oryndauyŋ kerek» dese, qoiylymǧa daiyndalamyn. Sol uaqytqa basqa jūmys, gastroldık sapar, konsert josparlamauǧa, auyryp qalmauǧa tyrysamyn. Al jalpy qazır özıme, jeke şarualaryma köbırek uaqyt böletın mümkındıgım bar. Sondyqtan, ūsynys qabyldauǧa daiynmyn.
– Demek, jaǧdaiyŋyz bolsa, köŋılıŋız qalasa, toiǧa da barasyz ba?
– İä, bara alamyn. Bıraq, bır närsenı aitqym keledı. Tölegennıŋ dostary, tanystary köp qoi. Sondyqtan, men köbıne toiǧa aqşa tabu üşın emes, qonaq bolyp baramyn. Sodan soŋ, syilyq retınde än salyp beremın.
– Būryn bır sūhbatyŋyzda Tölegen aǧaǧa «bız qaşan teatrǧa qol ūstasyp baryp, bırge seruendep jüredı ekenbız» dep aitamyn degen edıŋız…
– Mıne, sol aitqandai, qazır bızdıŋ eŋ keremet, eŋ baqytty, eŋ aŋsauly uaqytymyz keldı. Būryn jūmys-jūmys dep jürdık. Köbıne bırge bola almadyq. Endı uaqytymyzdy qalai josparlasaq ta, mümkındıgımız bar. Ärine, būryn da demalysqa bırge şyǧyp tūratynbyz. Bıraq qazır bır-bırımızge köbırek köŋıl bölerlık şamamyz bar. Mysaly, bız taŋerteŋ tūramyz da, bırge bır saǧattai üidıŋ janyndaǧy saiabaqta jürıp, jattyǧu jasap, seruendep kelemız. Eşqandai asyǧys joq, uaqyt özımızge tiesılı, erkımız özımızde.
Namys, jauapkerşılık adamdy qataitady
– «Adamnyŋ bes jasqa deiıngı tärbiesı onyŋ bükıl adamdyq bolmysyna äser etedı» degenmen kelısesız be?
– İä, kelısemın. Menıŋ de bolmysyma, ūstanymdaryma äkem men anamnyŋ bala künımdegı bergen tärbiesı, aitqan sözderı, körsetken ülgı-önegesı ülken yqpal etkenı anyq.
– Äkeŋızdıŋ bır paraq qaǧazǧa jazyp bergen ösietın sız alǧaş ret özıŋız jaily jazylǧan kıtapta jariialaǧan edıŋız.
– İä, äkem maǧan jazyp bergen ösiet eşqaşan jadymnan şyqqan emes. Onda, bırınşısı, densaulyǧyŋdy küt, aman jür; ekınşı, eşkımge ökpeleme, külıp jür; üşınşısı – jūmysyŋdy quanyp ıste; törtınşısı – öz ataǧyŋdy, bedelıŋdı qūrmette delıngen. Būl sözder maǧan talai jerde demeu bolyp, talai syn sätterden ötkızdı. Men anamnyŋ, äkemnıŋ bala künımde aitqan aqyl-keŋesın, ūlaǧatty sözderın qazır öner jolynda jürgen qyzym Qarlyǧaşqa da aityp otyramyn. Jalpy, adamǧa, äsırese, öner adamyna qarapaiymdylyq eşqaşan artyq bolmaidy. Ol adamdy biıktetedı, ädemı qylady. Är adam ömırde qarapaiym, al bıraq eŋbek pen şyǧarmaşylyqqa kelgende biık boluǧa tyrysuy qajet.
– Sız äkeŋız dünieden ötkende, qaraly habarly estıseŋız de, sahnaǧa özıŋızge berılgen partiiany oryndap, än salyp şyqtyŋyz. Būl önerdıŋ qūdıretı me?
– Menıŋ mamandyǧym ışkı sezımdı igeruge, ışkı küidı öner arqyly jetkızuge üiretedı. Är öner adamy ışındegı sezımderı men oilaryn şyǧarmaşylyq arqyly baiandaidy. Men de sol künı maman retınde öz rölımdı oinadym, bıraq öz partiiam arqyly ışkı qaiǧyly küiımdı şyǧardym. Äkem qaitys bolǧan künı bız Reseide «Abai» operasyn qoiǧaly jatqanbyz. Ajar partiiasyn oryndaityn edım. Eger sol sätte äkemnıŋ qazasyn estıp, jylap, qaiǧyǧa berılıp ketsem, sahnaǧa Ajar bolyp şyǧa almas edım. Dauysym qarlyǧyp qalar edı… Al men ışkı küiımdı sol jerde Ajardyŋ zary arqyly jetkızdım.
Tür de, dauys ta jas boluy tiıs
– Sız Elizabet Şvarskopf sekıldı tanymal europalyq ūstazdan därıs aldyŋyz. Ol elderdıŋ operasynyŋ özgeşelıgı nede?
– Şvarskopf – Mosarttyŋ şyǧarmalaryn jaqsy oryndaityn änşılerdıŋ bırı edı. Tıptı oryndauşylyǧy jaǧynan dünie jüzı boiynşa bırınşı ia ekınşı solist. Odan därıs alǧanda men Mosart şyǧarmalaryn oryndaudy üirendım. Mosart – eŋ säulelı, jarqyn kompozitor. Muzykasy qarapaiym, bıraq kürdelı. «Ūlylyq qarapaiymdylyqta» deidı ǧoi, onyŋ şyǧarmalary da sondai. Sol sebeptı de Mosarttyŋ tuyndylaryn oryndau qiyn. Onyŋ öz stilı, öz mänerı bar.
Men alǧaş Şvarskopfqa barǧanda jerge özınıŋ ülken şälısın tösep jıberıp, menı soǧan jatqyzdy. Sosyn üstıme nota kıtaptaryn, partituralardy qoiyp, «al endı osylai dem al» dedı. Men äreŋ dem alyp jattym. Sonymen qoimai, än aitqyzdy. Bız ol kezde keŋes odaǧy qūramyndamyz ǧoi. Şvarskopf «Sender öte qatty aitasyŋdar, jasandy üdetıp, küş salyp oryndaisyŋdar» dedı. Al Mosart şyǧarmalaryn jai aitu kerek eken. Iаǧni, adam qalai söileidı, solai oryndauy kerek, bärı şynaiy boluy qajet. Menıŋ dauysymnyŋ diapazony keŋ dep aita almaimyn, bıraq sonda da Şvarskopf maǧan «än aitqanda aiqailama, qatty aitpa, jai orynda» dep otyrdy. Ras, basynda qiyn boldy. Tıptı ol kezde köp närsenı dūrys tüsınbegen de şyǧarmyn. Bıraq elge kelgennen keiın sol kısınıŋ aitqan är sözın eske tüsırıp, täjıribe jüzınde paidalandym. Ol sabaqtyŋ maǧan ülken kömegı tidı.
– Bıraq sol sabaqtyŋ nätijesı köp boldy. Sız turaly jazǧanda şeteldık basylymdar «evropalyq ottenkısı bar dauys» dep jatty… Al sız sol oqyǧandaryŋyzdy elımızdegı basqa jas änşılerge üiretpeisız be?
– Arnaiy sabaq bermeimın. Bıraq änşılermen sahna artynda, daiyndyq kezınde aralasqanda jas oryndauşylar «sızden oqyǧym keledı, sızdıŋ vokal mektebıŋız bızge ūnaidy» dep jatady. Sondaida, retı kelgende öz bılgenımdı, aqyl-keŋesımdı aityp jüremın.
– Sız qazır de on alty, on jetıdegı boijetkennıŋ partiiasyn oinai alasyz. Mūnyŋ qūpiiasy nede?
– Öitkenı teatrdyŋ öz mümkındıgı bar. Būl – kino emes qoi, teatr qoiylymy. Ülken sahna. Sahnadan keiın orkestr otyr. Körermenge eŋ bastysy, dauys, kelbetıŋ, dene bıtımıŋ körınedı. Qyz Jıbektı aitatyn bolsaŋ, sen ärine, sol obrazǧa ūqsas boluyŋ kerek. Körermen senuı qajet. Dauys ta jas boluy kerek. Tembr jas ūlǧaiǧan saiyn özgeredı, sol özgerıs bolmasa, dauys saqtalsa, ol – jetıstık. Baiaǧyda Ermek Serkebaev aǧamyz «özımız ülkeisek te, dauysymyzdyŋ tembrı ketken joq, būrynǧydai jas sekıldı» degen. Änşıge būl – ülken mümkındık. Äsırese, opera änşısıne. Jalpy bızde barlyq beineler jas adam. Qai operany alsaq ta, bas keiıpkerler – jas adamdar. Öitkenı jastyq ol – mahabbat, ol – sezım, ol tazalyq… Şyǧarmaşylyq adamdary da däl osylardy jazuǧa qūştar…
– Sız oryndaǧan partiialarda jas jaǧynan eŋ ülkenı kım boldy?
– Legar şyǧar. «Köŋıldı jesır» şyǧarmasyndaǧy. Bıraq ol keiıpker de öte ülken emes, jasy şamamen 30-40-ta… Şyǧarma – öte jeŋıl, külkılı operetta…
– Jaŋa partiialar jasaǧyŋyz kele me?
– İä, men «Masnedegı» Manondy oryndaǧym keledı. Onyŋ ariialaryn konsertterde aitamyn, bıraq ol spektakl bızde qoiylǧan joq.
– Al qazaq şyǧarmalarynan şe?
– Qazaq tılınde operalar az ǧoi. Menıŋ oiymşa, olardyŋ bärı sahnada qoiylǧan siiaqty. Barlyq qazaq operalaryn oryndaǧan siiaqtymyn. Rahmadiev, Jūmaniiazov, Jūbanov, Tölebaev, Hamidi… osy atalǧan tūlǧalardyŋ bärınıŋ şyǧarmalaryna qatysqan sekıldımın.
Äŋgımelesken
Näzira BAIYRBEK
