Halqymyzdyŋ tarihynda ǧana emes, saiasi, ekonomikalyq, mädeni, äleumettık ömırınde asa zor röl atqarǧan, daŋqy kezınde qazaq dalasynan şalǧai öŋırlerge de jetken Qoiandy järmeŋkesınıŋ aşylǧanyna biyl 170 jyl toldy.
QAZAQ AUYLDARYNA QOLAILY BOLDY
1848 jylǧy jazdyŋ basynda Iаlutorsk köpesı Varnava Botov Taldy özenınıŋ Qarasor kölıne qūiatyn saǧasyndaǧy, Toqpan tauynyŋ bauyryndaǧy keŋ jazyqqa öndırıs būiymdary tielgen keruenın toqtatyp, eru jasaidy. Maqsaty – Qyzyljar bazarynda mal aidap bara jatqan qazaqtardyŋ aldyn tosyp, olar üşın qat dünielıkterdı tırı tauarǧa aiyrbastau bolatyn. Oiǧa alǧan jospary artyǧymen oryndalyp, şaş etekten paidaǧa batqan saudagerdıŋ äreketı şetten kelgen basqa paidakünemderdıŋ de aranyn aşty. Būl, ekınşı jaǧynan, taiau maŋdaǧy qazaqtar üşın de qolaily boldy. Olar it arqasy qiiandaǧy Qyzyljar, Omby siiaqty qalalarǧa mal aidau beinetınen qūtyldy. Özderıne qajettı būiymdy äure-sarsaŋǧa saldyrmai, jaqyn jerge äkep bergen saudagerler jergılıktı halyq üşın tegın dünie taratqandai edı.
Jyl ötken saiyn dästürlı sipat alyp, bırtındep damyp otyrǧan sauda orny köp ūzamai-aq äigılı Qoiandy järmeŋkesıne ainaldy. Resei imperiiasynyŋ resmi qūjattarynda ol 1869 jyldan bastap «Botov järmeŋkesı» dep atalǧanymen, qazaqtar ony Qarasor kölınıŋ terıstık betkeiındegı Qoiandy tauymen bailanystyryp, osy ataumen äigılı ettı.
SAUDA-SATTYQ JANDANDY
Jyl ötken saiyn qanatyn jaia tüsken Qoiandy järmeŋkesı qazaq dalasynyŋ şegınen şyǧyp, Sıbır men Orta Aziiaǧa, Jaiyq syrtyndaǧy elderge yqpalyn tigızdı. Resei köpesterı mūnda astyq daqyldaryn, europalyq zauyt pen fabrika būiymdaryn, Būqara men Samarqand saudagerlerı bau-baqşa önımderın, Qytai alypsatarlary jıbegı men şyny ydystaryn, şaiyn äkelıp, malǧa aiyrbastady.
Qoiandy järmeŋkesınıŋ qaryştap damuyna bırneşe qolaily jaǧdai äser ettı. Eŋ aldymen, ol Semei guberniiasy syrtyndaǧy Qarqaraly oiazynyŋ terıskei betınde ornalasty. Oǧan Aqmola oblysynyŋ, Torǧai öŋırınıŋ şarualary erkın qarym-qatynas jasai alatyn. Ekınşıden, sol kezdegı suy mol Taldy özenı jer qaiysqan maldy şölden taryqtyrmauǧa erkın jetetın. Onyŋ üstıne, saudaǧa tüsken auyl şaruaşylyǧy jäne tau-ken önerkäsıp şikızatyn Reseidıŋ europalyq bölıgındegı käsıporyndaryna jetkızuge öte qolaily Qarqaraly – Kereku kölık joly Qoiandy järmeŋkesınıŋ üstın basyp ötetın-dı. Osynyŋ nätijesınde äŋgıme bolyp otyrǧan sauda orny tauar – aqşa ainalymy boiynşa qazaq jerındegı eŋ ırı bazarǧa ainaldy jäne uaqyt ötken saiyn üdemelı türde ūlǧaiyp otyrdy.
1910-1913 jyldar aralyǧynda ǧana järmeŋkede är aluan tülık türınen 567 920 mal satylypty. Sonymen bırge asa ırı kölemde mal önımderı de bazarǧa tüsken eken. Mal şikızatyn köterme saudada satyp alyp, oǧan qosymşa baǧa qosyp Reseidıŋ ışkı aimaqtaryna ötkızu saudagerlerdı belşesınen bailyqqa kenelttı. 1905 jylǧy derek boiynşa terı men jündı, eşkı tübıtı men kiızdı, jylqy qyly men eltırını, t.b. şikızatty mol-molynan satyp alumen ǧana 14 adam ainalysqan eken. Jinalǧan şikızat arnauly qoimalarda qattalyp, odan soŋ Qyzyljar, Qazan, Nijnii Novgorod qalalaryna jöneltılgen.
Järmeŋkede mal jäne mal önımderıne qosa manufaktura, bakaleia tauarlary, Europa men Resei zauyttarynyŋ būiymdary satyldy. Jergılıktı halyq temır men şoiynnan, jezden jasalǧan qazan, samauryn, balta, pyşaq, qaişy, şäinek siiaqty zattardy, auyl şaruaşylyǧyn jürgızuge qajettı qarapaiym qūraldardy satyp aldy. Köpester bergen mälımetter jyl saiyn Qoiandyda 200 myŋ pūt ärtürlı mata, 50 myŋ pūt şai, 10 myŋ pūt qant, t.b. būiymdar saudaǧa tüsetının aiǧaqtaidy.
Qazaqstan men Oŋtüstık-Batys Sıbırdıŋ şaruaşylyq jaǧdaiy üşın, saiyp kelgende, Resei imperiiasynyŋ ekonomikasy alǧa basuyna Qoiandy järmeŋkesınıŋ maŋyzy erekşe ekendıgıne patşa ükımetı sol kezeŋnıŋ özınde ülken män berdı. «Onymen Jetısudyŋ, onymen şekaralas Qytaidyŋ, Taşkenttıŋ, Aqmola oblysynyŋ, Tom jäne Tobyl guberniialarynyŋ saudagerlerı men bazarlary eseptesedı» dep jazypty «Sibirskaia jizn» gazetı 1890 jylǧy 9 şıldede jaryq körgen sanynda («Vostochnaia Saryarqa. Karkaralinskii raion v proşlom i v nastoiaşem», Almaty. 2004).
Qoiandy järmeŋkesı qazaq jūrtynyŋ, sonyŋ ışınde sauda ortalyǧyna jaqyn ornalasqan eldıŋ tek mal ösırumen ǧana şektelmei, aluan türlı käsıppen ainalysuyna äserın tigızdı. XIX ǧasyrdyŋ soŋyna taman öŋırde egınşılıkpen ainalysatyn, jartylai otyryqşy tütın sany köbeidı. Ötken ǧasyrdyŋ basynda maldyŋ qysqy azyǧy üşın şöp şabu jalpylama sipat aldy. Irı bailar jem-şöp äzırleu üşın sol kezdegı ozyq jūmys täsılı men tehnologiiany jappai paidalana bastady. Sonyŋ ışınde at jegıletın şalǧylar men tyrnauyştar ülken sūranysqa ie boldy.
Qoiandy järmeŋkesı jaz toqsanynyŋ basynda bır-aq ai jūmys ıstep, mausymdyq sipatqa ie bolǧanymen, ondaǧy sauda dükenderı men äkımşılık-äleumettık qyzmet körsetu mekemelerınıŋ sany ūdaiy ösu üstınde boldy. 1876 jyly 16 düken aşylyp, 120 kiız üi tıgılse, arada şirek ǧasyr ötkende mūnda 30 ülken sauda üiı, 276 şaǧyn düken jūmys jasap, 707 kiız üi şaŋyraq köterdı.
1885 jyly järmeŋke janynda poşta bölımşesı aşylsa, köp ūzamai telegraf bailanysy jettı. 1894 jyly memlekettık bankınıŋ, alǧaşqy düniejüzılık soǧys qarsaŋynda syrtqy sauda jönındegı orys bankınıŋ bölımşelerı qyzmet körsete bastady. Sauda ortalyǧyn järmeŋke komitetı basqardy. Dükendermen qatar meimanhanalar, qyryqtan astam tūrǧyn üi, qoima ǧimarattary salyndy. Qylmys jasaǧandardy uaqytşa qamaityn orny bar sot üiı, oiaz bastyǧynyŋ uaqytşa jūmys ısteitın keŋsesı «Aqsüiekter oramynda» ornalasty. Järmeŋkedegı tärtıptı saqtau üşın 15 atty jäne 20 kışı şendı küzetşı qyzmet jasady. Medisinalyq jäne mal därıgerlık mekemelerdıŋ jūmysy jolǧa qoiyldy. Qazaqtar üşın äleumettık-qoǧamdyq maŋyzy bar ıs-şaralardy – jer dauyn jäne jesır dauyn, rular arasyndaǧy qaqtyǧystar men barymtany, salyq jinau, qaryzdy qaitaru mäselelerın şeşu üşın biler men bolystardyŋ bas qosatyn, sezder ötkızetın jerı de osy boldy. Järmeŋkenıŋ bır qanatynda azyq-tülık dükenderı men qymyzhanalar, şaihanalar men monşalar ornalasty.
ÖNERDIŊ ORDASY
Arqada alty aiǧa sozylatyn «kärı qūda» qystan aryp-aşyp, bır-bırın saǧynysyp, jylyna bır märte bas qosatyn bazarly oryn bolǧandyqtan, järmeŋke kiız tuyrlyqty qazaq jūrtynyŋ mädenietı men önerınıŋ saltanaty jarasqan ortalyqqa ainaldy. Nebır düldül änşı-küişıler, aqyndar men baluandar, on sausaǧynan öner tamǧan şeberler men zergerler osynda jinalyp, Qoiandy öŋırın ūlt ruhynyŋ Mekkesıne ainaldyrdy. Mūnda änşıler saiysy men aqyndar aitysy, baluandar küresı men halyq sirkı ärtısterınıŋ önerı qatar jürıp jatty. Būrynǧy Şortanbai, Qaldybai, Narmanbet, Janaq aqyndardyŋ ızın ala Şöje, Balta, Kempırbai, Äset tärızdı düldülder şyqty. Mūnda qazaq aqyl-oiynyŋ alyby Abai bırneşe märte boldy. Tättımbettıŋ tättı küiı terbetken dalada «Tamsantyp Orta jüzdı änmen qyrǧan» Bırjan sal, aspandaǧy aqquǧa ünın qosqan Aitbai, örşıl ruhty Jaiau Mūsa, syrşyl da syrbaz ükılı Ybyrai, är änı änūrandai Mädi, «janyna ergen jıgıtke olja salǧan» İmanjüsıp, syrnaiyn üzıldıre syzyltqan Maira tärızdı būlbūldardyŋ änı qalyqtady. Bertınırek bazarşy jūrt Ǧabbas pen Ämırenıŋ, Qali men Jüsıpbektıŋ ünın tyŋdady. Baluan Şolaq pen Qajymūqan siiaqty būla küş ielerınıŋ, siqyrşy häm akrobat Zärubai, Qara Omar, artist Qalleki, suyryp salma aqyn İsa siiaqty tarlandardyŋ önerıne täntı boldy. Qazaqtyŋ ǧasyrlar tereŋınen jetken mädeni mūrasyn talmai zerttegen önertanuşy, Qazaq KSR-ynyŋ tūŋǧyş halyq artisı Aleksandr Zataevich fransuzdyŋ daŋqty jazuşysy Roman Rollanǧa jazǧan hatynda Saryarqanyŋ sūlu tabiǧatyn tamsana sipattai otyryp, osy aimaq änşılerınıŋ oryndauşylyq şeberlıgı deŋgeiın älemdık öner jūldyzdarymen şendestıredı.
Batys pen Şyǧystyŋ är aluan ūlttary men ūlystarynyŋ ökılderı bas qosqan jer bolǧandyqtan, järmeŋkede türlı-türlı mädeniet ülgılerı toqailasty. Qazaqtyŋ qoŋyr dombyrasy men qara qobyzyna orystyŋ balalaikasy, tatardyŋ syrnaiy ün qosyp, şyǧystyŋ sūlu äuenıne Qap tauyn jailaǧan jūrttyŋ qandy qyzdyratyn biı ūlasyp, ūlan dalany dumanǧa bölep jatty.
Qoiandy järmeŋkesınde qazaq tılındegı jarnamanyŋ alǧaşqy ülgılerı, auyzşa gazet paida boldy. Keŋes ökımetı ornaǧannan keiın radio jelısı tartylyp, Semeide şyǧyp tūrǧan «Stepnaia pravda» gazetınıŋ «Iаrmarochnyi vestnik» atty qosymşasy jaryq kördı. Qazaq tılınde spektaklder qoiu jüzege asyrylǧan halyq aǧartu üiı şyn mänınde keiın, 1925-29 jyldary respublika astanasy bolǧan Qyzylordada aşylǧan käsıbi öner ordasynyŋ, qazır M.Äuezov esımın ielengen akademiialyq drama teatrynyŋ negızın qalady desek, aqiqattan aulaq ketpeimız. Öitkenı atalǧan teatrdyŋ tūŋǧyş akterlerınıŋ köpşılıgı, tıptı rejisserı Jūmat Şanin da eŋ aldymen Qoiandydaǧy halyq aǧartu üiınde sahnaǧa şyqqan önerpazdar-dy.
Qoiandy järmeŋkesınde 1928 jyly Ortalyq Qazaqstan kölemındegı tūŋǧyş jyljymaly kinoqondyrǧy ornatylyp, aq perdege tüsken saǧym arqyly zamanaui tehnika öŋırge önerdıŋ jaŋa türı kelgenın paş ettı. Sonymen qatar, mūnda oqyrmandar zaly bar kıtaphana jäne balalardyŋ oiyn alaŋy qyzmet körsetuge kırıstı.
Qoiandy järmeŋkesınıŋ qyzyqtary, sonyŋ ışınde mädeni ömırı, qymyzhanalar men aşyq aspan astyndaǧy dübırlı dumandar Mūhtar Äuezov pen Saparǧali Begalinnıŋ, Nikolai Anov pen Säbit Mūqanovtyŋ, t.b. qalamgerlerdıŋ körkem şyǧarmalaryna, derektı eŋbekter men kinofilmderge, telehabarlar men radio baǧdarlamalaryna arqau boldy. Olardan halqymyzdyŋ talai buyny ruhani quat alyp, ūlttyq önerge degen ıŋkärlıgı oiandy. Bır auyz sözben aitar bolsaq, qazaq mädenietınıŋ örken jaiuyna, onyŋ üzdık ülgılerı älemnıŋ bıregei tuyndylarmen ündesuıne Qoiandy järmeŋkesınıŋ qosqan ülesı ölşeusız.
Ermek BALTAŞŪLY,
QR Mädeniet qairatkerı
