Resmi derekten ne baiqaimyz?
Qazaqstan halqynyŋ sany biylǧy 1 qyrküiektegı mälımet boiynşa 18547,5 adam boldy. 1 tamyzdaǧy aqparat boiynşa elımızdegı tūrǧyndardyŋ sany 18529 myŋ adamdy qūrap, jyl basynan berı 0,72 paiyzǧa ösken. Halyq sany ösımınıŋ joǧary körsetkışterı Nūr-Sūltan (2,89 paiyz) jäne Şymkent (1,45 paiyz) qalalarynda, Maŋǧystau (1,73 paiyz), Almaty (1,61 paiyz), Türkıstan (1,08 paiyz) jäne Atyrau (0,99 paiyz) oblystarynda tırkelgen. Türkıstan oblysy halqynyŋ sany 2 mln adamnan asyp, Almaty oblysynan (40 myŋǧa köp halyq tūrady) keiıngı ekınşı orynǧa şyqty. 2019 jyldyŋ alǧaşqy jetı aiynda 17 öŋırdıŋ 11-ınde halyq sany köbeigen.
Al halyq sany azaiǧan oblystardyŋ köşınıŋ basynda Soltüstık Qazaqstan (0,57 paiyz) oblysy tūr. Būl – elımızdegı halyq sanynyŋ tabiǧi kemuı baiqalǧan jalǧyz öŋır. Odan keiıngı oryndarda Qostanai (0,29 paiyz), Şyǧys Qazaqstan (0,24paiyz), Pavlodar (0,12 paiyz), Qaraǧandy (0,08 paiyz) jäne Aqmola (0,06 paiyz) oblystary ornalasqan. Ūlttyq ekonomika ministrlıgınıŋ Statistika komitetı ūsynǧan resmi derekterden respublikanyŋ soltüstık, ortalyq jäne şyǧys aimaqtary halqynyŋ sany kemıp, oŋtüstık, batys jäne millionnan asatyn tūrǧyndary bar qalalar halqynyŋ sany ūlǧaiǧanyn köremız.
Soltüstıktıŋ halqy qartaiuda
Biylǧy 1 tamyzdaǧy mälımet boiynşa Soltüstık Qazaqstan oblysynyŋ halqy 551,3 adam bolǧan. Salystyryp körsek, 2014 jyly öŋırde 575,9 myŋ adam tūrǧan. Iаǧni 5 jylda 24,6 myŋ adam köşıp ketken. Halyq sanynyŋ jappai kemuı qazır de baiqaluda. Resmi statistikaǧa süiensek, biylǧy qaŋtar-mamyr ailarynda Soltüstık Qazaqstan oblysynan 4952 adam basqa jaqqa qonys audaryp, 2823 adam köşıp kelıptı.
Taǧy bır mäsele – soltüstıktıŋ halqy qartaiyp barady. Sandarmen salystyryp körsek, eger respublikada ärbır 100 balaǧa şaqqanda jasy 65-ten joǧary 26 adamnan kelse, al Soltüstık Qazaqstan oblysynda qartaiu indeksı 100 balaǧa şaqqanda 63 aqsaqaldan keledı. Statist-mamandar būl öŋırde buyn almasu joiylyp barady dep dabyl qaǧuda. Mysaly, elordamyzda 100 balaǧa 16 egde adamnan keledı. Elımız boiynşa halyqtyŋ ortaşa jasy 31,8 bolsa, būl körsetkış Soltüstık Qazaqstanda – 38 jas.
Juyrda Eŋbek resurstaryn damytu ortalyǧynyŋ mamandary bır qyzyqty boljamdardy jūrttyŋ nazaryna ūsyndy. Statistika komitetınıŋ derekterıne taldau jasaǧan ortalyq 30 jyldan keiın Qazaqstan halqynyŋ sany 24,5 mln adamǧa jetıp, sonyŋ ışınde 9 mln-y eldıŋ ırı üş qalasynda tūratynyn boljady. Osy ortalyqtyŋ Eŋbek resurstaryn boljau departamentınıŋ direktory Dmitrii Şumekov: «2050 jyly Nūr-Sūltan tūrǧyndarynyŋ sany 3,1 mln adam bolady, ol kezde Almatyda – 3,3 mln, Şymkentte 2,6 mln adam tūrady. Oblystardyŋ ışınen Maŋǧystaudyŋ halqy – 1,36 mln, Atyraudyŋ halqy 1,1 mln adamǧa jetedı. Al bes öŋır: Aqmola, Qaraǧandy, Pavlodar, Şyǧys Qazaqstan jäne Soltüstık Qazaqstan halqynyŋ jiyntyq sany 1,3 mln adamǧa azaiady. Köşı-qon qūrylymynda 20-30 jastaǧylardyŋ köp ekenın eskersek, tūrǧyndar sanynyŋ tabiǧi ösımı tez tömendeidı» degen pıkırın aitty. Qoş delık.
Jūrt nege köşıp jatyr?
Sosiologiialyq zertteulerden mälım bolǧanyndai, jūrttyŋ üdere köşuıne sebep bolyp otyrǧan bırneşe faktorlar bar. Bırınşısı – jergılıktı jerdegı äleumettık-ekonomikalyq ahualdyŋ naşarlyǧy. Jūmyssyzdyq mäselesı öz aldyna. Resmi statistika boiynşa elımızde 441 myŋnan asa jūmyssyzdar tırkelse, sonyŋ 14,9 myŋy – soltüstıktegı oblysta. Ekınşıden, Soltüstık Qazaqstan oblysyndaǧy ortaşa jalaqy kölemı – 130 myŋ teŋge. Būl körsetkış Nūr-Sūltanda – 300 myŋ, Atyrau oblysynda – 325 myŋ teŋge. Respublikadaǧy körsetkışpen salystyrǧanda tūrǧyndardyŋ tabysy 30 paiyzǧa tömen. Ötken jyldyŋ soŋynda öŋırdegı 11 käsıporyn öz qyzmetkerlerınıŋ eŋbekaqysyn 36847 teŋgeden 52495 teŋgege deiın köbeittı. Üşınşıden, auyldardyŋ qalalardan şalǧaida ornalasuy da halyqtyŋ köşuıne yqpal etude. Maǧjan Jūmabaev audanynda 30 myŋnan asa halyq tūrady. 2018 jyly audannan 1731 adam köşken. Törtınşıden, şekaralyq oblystyŋ halqy körşıles Reseige üdere köşude. Mūnyŋ bırneşe sebepterı bar: Reseide äleumettık mäseleler (joǧary eŋbekaqy, bılım alu, em-dom alu, baspana, jūmys tabu, järdemaqy töleu) oŋ şeşılgen. Elımızdıŋ Bılım jäne ǧylym ministrlıgı nazar audaratyn bır mäsele bar. Reseidıŋ Tümen, Omby, Qorǧan qalalaryndaǧy joǧary oqu oryndarynyŋ ökılderı qaŋtar-aqpan ailarynda Soltüstık Qazaqstandaǧy qala, auyldardy aralap, mektepterdegı eŋ üzdık oqityn oquşylardyŋ barlyǧyn testıleuden ötkızıp, bılım beru granttaryn berıp qoiady eken. Būǧan nege jol berıp otyrmyz? Tüstıktegı alyp körşımız osylaişa jymysqy saiasatyn jüzege asyruda. Işkı köşı-qonnyŋ bız tızbelegennen basqa da sebepterı bar.
Biyl bas qaladan Ekıbastūzǧa – 138 otbasy, Soltüstık Qazaqstanǧa 6 otbasy köşıp bardy. Bır quanarlyǧy, Ekıbastūz elordada tırkelgen 222 otbasyny, Qyzyljar öŋırı 100 otbasyny qabyldauǧa mümkındıgı bar. Köşemın degen ümıtkerlerge ekı şart qoiylady: Ekıbastūzǧa baratyndardyŋ – 3-ten köp balasy, Soltüstık Qazaqstanǧa baratyndardyŋ 2-den köp balasy boluy jäne elordada üidıŋ kezegınde tūruy tiıs.
«Serpınnıŋ» serpını sezılmei otyr
Halyq sanynyŋ azaiuy, ışkı köşı-qondy retteu degen mäseleler el Ükımetın de alaŋdatuda. Jūmys küşı tapşy, halyq sany az soltüstık, şyǧys öŋırlerge oŋtüstıkten halyqty köşıruge arnalǧan «Serpın-2050» atty jobanyŋ ıske asyryla bastaǧanyna 5 jyl boldy. Ökınışke qarai, būl äleumettık baǧdarlama mezgıl mäselesın tolyq şeşe almai otyr. Sol sebepten sarapşy-mamandar «Serpınge» qatysatyn oblystardyŋ sanyn qysqartudy ūsyndy. Mäjılıs deputaty Kärıbai Mūsyrman byltyr «Serpın» baǧdarlamasyna el biudjetınen bölıngen 9,5 mlrd teŋgenıŋ tiımsız jūmsalǧanyn aitty. «2018 jyly «Serpın» jobasy boiynşa universitette bıtırgen tülekterdıŋ 23 paiyzy, kolledj tülekterınıŋ 24 paiyzy ǧana özderı bılım alǧan öŋırlerde jūmys ısteuge qalǧan. Mysaly, Qyzylorda, Jambyl, Türkıstan oblystarynan kelgen azamattardyŋ bärı öz auyldaryna qaitty degen söz» deidı ol.
Deputattyŋ paiymdauynşa, «Serpındı» qaita qarap, el jastaryn tek soltüstık öŋırlerge jıberu qajet. Sol sebepten baǧdarlamaǧa qatysuşy retınde 4 oblys: Şyǧys Qazaqstan, Pavlodar, Qostanai, Soltüstık Qazaqstandy ǧana qaldyrǧan abzal. Negızınen, dūrys şeşımnıŋ bırı – «Serpındı» «Eŋbek» baǧdarlamasymen säikestendırgen tiımdı. Kärıbai Mūsyrman qonys audaruşylardyŋ otbasyndaǧy mektep tülekterın «Serpınge» eŋ aldymen qatysu qūqyǧyn berudı ūsyndy. Iаǧni balasy oquǧa tüsken otbasylardyŋ köşıp barǧan jerınde tūraqtap qaluyna jaǧymdy yqpalyn tigızetın faktordyŋ bırı – osy.
Köşken jūrttyŋ bas auruy – baspana
Şynyn aitsaq, oŋtüstıkten soltüstıkke, şyǧysqa köşken jūrttyŋ basyn auyrtatyn basty mäselesı – baspana alu. Qazır memleket üilerdı jalǧa aluǧa, sol somany paidalanyp, üi satyp aluǧa nemese saluǧa qarajat böledı. Bıraq būl qadam mäselenı tolyq şeşpeidı. Ne ısteu kerek? Būl jerde Soltüstık Qazaqstan oblysynyŋ täjıribesı köŋılge qonady. Būl turaly Kärıbai Mūsyrman bylai deidı: «Ötken jyly Elbasynyŋ qoldauymen, oblys äkımı Qūmar Aqsaqalovtyŋ bastamasymen aldaǧy üş jylǧa (2019-2020-2021) özge öŋırlerden qonys audarǧandarǧa 3 myŋ baspana salu jönınde şeşım qabyldandy. Üş jyldyq biudjette būǧan qyruar qarajat qarastyrylǧan. Mūnyŋ özı jyl saiyn kem degende 600-700 otbasyn soltüstıkke köşıruge mümkındık beredı. Oblys basşylyǧy, äsırese, köpbalaly otbasylardy şaqyryp otyr. Olarǧa auyldarda jekemenşık kottedj üiler salyp beredı».
Tūrǧyndardy köşıru baǧdarlamasyn sättı ıske asyryp otyrǧan öŋırlerdıŋ bırı – elorda. Mysaly, biyl bas qaladan Ekıbastūzǧa – 138 otbasy, Soltüstık Qazaqstanǧa 6 otbasy köşıp bardy. Bır quanarlyǧy, Ekıbastūz elordada tırkelgen 222 otbasyny, Qyzyljar öŋırı 100 otbasyny qabyldauǧa mümkındıgı bar. Köşemın degen ümıtkerlerge ekı şart qoiylady: Ekıbastūzǧa baratyndardyŋ – 3-ten köp balasy, Soltüstık Qazaqstanǧa baratyndardyŋ 2-den köp balasy boluy jäne elordada üidıŋ kezegınde tūruy tiıs. Qazırgı kezde Nūr-Sūltan qalasynda baspana kezegınde 3 myŋnan asa köpbalaly otbasylar tūr. Köşıru baǧdarlamasy osy kezektıŋ onnan bır bölıgın azaituǧa septıgın tigızedı.
Ekıbastūz ben Qyzyljardyŋ aiyrmaşylyǧyna kelsek, Soltüstık Qazaqstanǧa köşıp barǧandardy Petropavldan 100-200 şaqyrym jerdegı auyldarǧa jıberedı. Olarǧa arnaiy salynǧan audany 70-150 şarşy metrdı qūraityn jaŋa jer üiler berıledı. 8 sotyq uchaskesı bar üidıŋ aulasyna bau-baqşa egıp, mal asyrauǧa bolady. Atap aitarlyǧy, jūmys küşı tapşy öŋır bılımı joq azamattardy da qabyldaidy. Öitkenı olar özı taŋdaǧan mamandyǧy boiynşa üş ailyq oqu kursynan ötedı. Soltüstıkte jūmys küşınıŋ tapşylyǧy «küiıp» tūrǧany sonşalyq, juyrda oblys äkımı Qūmar Aqsaqalov Nūr-Sūltan, Almaty qalalaryna jäne oŋtüstık öŋırlerge köşıp ketken jerlesterın elge oraluǧa şaqyrdy. Ol qaityp oralǧandardyŋ köş kvotasyna qosylyp, baspana aluǧa mümkındıgı bolatynyn habarlady.
Söz tüiını
Memleket biyl 2253 otbasyn (9614 adam) köşırudı josparlaǧan. Sonyŋ ışınde 1056 otbasy atalǧan öŋırlerge köşıp barǧan. Demek, köş toqtamaidy. Halqy tyǧyz jerlerdegı qazaqtyŋ bärı soltüstıkke barǧany jön. Biyl tūrǧyndardy köşıretın öŋırlerdıŋ qataryna Nūr-Sūltan qosyldy. Elorda köpbalaly otbasylardy aimaqtarǧa köşırudıŋ jaŋa bır ülgısın körsettı. Halyq sanyn azaitu üşın üşınşı bır öŋır aşyluy mümkın.
