Qylmys qaitse azaiady?

Elınde qylmys deŋgeiı az bolsa degen – bar eldıŋ armany. Qazırgı jaǧdaiymyzda būl armannyŋ oryndalatynyna senudıŋ özı qiyn, bıraq degenmen qylmysty azaituda auqymdy jūmys ıstep, äjeptäuır nätijege jetken elder bar.

Qauıpsız eldıŋ halqy baqytty

Mysaly, Şveisariiada köşede jüru qauıpsız bolǧandyqtan balalardy mektepke şyǧaryp saludyŋ qajetı joq, Singapurde qaru-jaraq pen esırtkı zattarǧa müldem tyiym salynǧan, köşede balaǧat söz aityp, qoqys tas­tap, tyiym salynǧan jerde temekı şekkenderge 600-1000 AQŞ dollaryna deiın aiyppūl salynady. Japoniiada Aziia elderı boiynşa qylmys jasau deŋgeiı tömen, İrlandiiada kısı öltıru qylmysy 100 myŋ adamǧa şaqqanda – 0,88, İslandiiada polisiia qyzmetkerlerınıŋ özı qaru ūstamaidy, Daniiada qauıptı audandar degen ūǧym joq, Kiprde jergılıktı tūrǧyndar üilerınıŋ esıgın tünde de aşyq qaldyrady eken.

Tüp-törkını nede?

Bız qaşan jetemız ondaiǧa (ūrlyq pen qaraqşylyqtan qorqyp, balany esık aldyna jıberuden qauıptenıp ötudı maŋdaiymyzǧa jazyp qoimaǧan şyǧar)? Ädette bız özımızdı otyz jyl būryn KSRO şekpenınen şyqqan özımız siiaqty eldermen salystyramyz, al postkeŋestık elder arasyndaǧy qylmys deŋgeiınde sonşalyqty aiyr­maşylyq joq. Derekterge qaraǧanda, qasymyzdaǧy Reseide kısı öltıru deŋgeiı qylmysy joǧary, qylmystyŋ 70-80 paiyzy üidegı zorlyq-zombylyqtyŋ saldarynan oryn alady. Qylmys deŋgeiıne alkogoldı köp tūtynu basty faktor retınde atalady. Äsırese, otbasyndaǧy zorlyq-zombylyqtyŋ saldarynan bolǧan kısı öltıru paiyzy joǧary nemese jauyrdy jaba toqu, naqty jaǧdaidy qymtap, bürkep, statistika quu jaǧdailary da postkeŋestık elderge ortaq mınez. Mysaly, Özbekstan ışkı ıster jüiesınıŋ qyzmetkerlerı men qarapaiym özbekstandyqtardyŋ «Ozodlik» redaksiiasyna habarlauynşa, qūqyq qorǧau organdary azamattardyŋ alaiaqtyq faktılerıne qatysty aryzdaryn tırkeudı doǧarǧan. Mūny eldegı qylmys statistikasyn azaitu üşın jasap otyr deidı olar. Osy sebeptı de bız özımızdı äldeqaşan damyp ketken, ozyq eldermen salystyruǧa üirenuımız kerek. Mysaly, Jaŋa Zelandiianyŋ maŋyna jaqyndai almasaq ta, nege ol eldı özımızge ülgı etpeimız? Būl elde qylmys indeksı jylyna 100000 adamǧa şaqqanda – 0,7 paiyz, sybailas jemqorlyq joq. Täiırı, sybailas jemqorlyq joq elder de bola ma dep taŋǧalamyz ǧoi, öitkenı olardyŋ zaŋdary öte qatal, jemqordy aiamaidy, sonymen bırge kırıs­terı joǧary. Mümkın, olar eŋ tömengı jalaqysy 2700-2900 AQŞ dollar bolǧan soŋ para aluǧa da qūmar emes şyǧar. Bızge äiteuır sonyŋ bärı ertegı siiaqty…

Sanymyz az, qylmys köp

Älem elderı Orta Aziia elderın jemqorlyq jailaǧan, adam saudasy men esırtkı saudasyn qyzdyrǧan el dep tanidy. Qazaqstanda adam saudasy men esırtkı saudasy azaimai tūrǧany BŪŪ mınberınen de aitylady. Halyqaralyq ūiymnyŋ Ortalyq Aziiadaǧy üilestıruşısı Deian Keserovich Işkı ıster ministrı Erlan Tūrǧym­baevpen kezdesuınde ötken jyly adam saudasy boiynşa 116 adamnyŋ BŪŪ-nyŋ köşı-qon jönındegı agenttıgıne aryz tüsırgenın mälımdegen edı. Onyŋ aqparaty boiynşa zardap şeguşılerdıŋ jasy orta eseppen 20-26-da. Olardyŋ 70 paiyzy – er adamdar. 2004 jyldan bastap esepteitın bolsaq, Qazaqstanda 1500 adam saudasy tırkelgen. Bıraq būl san naqty emes. Öitkenı bız bılmeitın derek qanşama… Sonymen bırge jyl basynan berı sintetikalyq esırtkı saudasymen ainalysyp kelgen 4 myŋǧa juyq sait būǧattalǧan.
Sidnei universitetı 2007 jyldan berı jasap kele jatqan ǧalamdyq beibıtşılık reitingı boiynşa eldegı qylmys sany, saiasi tūraqtylyq, ışkı qaqtyǧys­tar, zaŋ üstemdıgı siiaqty 23 indikator esepke alynady. Būl reitingte Qazaqstan TMD elderınıŋ ışınde Moldovadan keiın – ekınşı, al älem boiynşa 78-orynda tūr. Iаǧni elımızde adam sany köp bolmasa da, qylmys jiı bolatyn elder tızımınde barmyz. Aitalyq, kısı qolynan qaza tapqandar sany bo­iynşa tızım ışınde 123 eldıŋ ışınde 22-nşı bolyp tūrmyz.
Bas prokuraturanyŋ janyndaǧy Qūqyqtyq statistika jäne arnaiy esepke alu komitetınıŋ resmi saitynyŋ mälımetı boiynşa Qazaqstanda jyl basynan berı 104874 qylmystyq ıs tırkelgen. Qylmys deŋgeiın äleumettık qūbylys deimız. Būǧan qylmys jasaǧan azamattardyŋ denı jūmyssyz bolyp şyǧatyny dälel bola alady. Sondai-aq äleumettık-ekonomikalyq problemalar da qylmystyŋ artuyna sebepşı. Soŋǧy jyldary äielderge qatysty jasalǧan qylmys – 147,5 paiyzǧa, al kämeletke tolmaǧan balalarǧa qatysty ıstelgen qylmys 125 paiyzǧa ösken.

Qytaida jemqorlarǧa jaza qataŋ

Postkeŋestık elder ışınde qylmyspen küreste azdy-köptı jeŋısı bar dep Gruziiany aita alamyz. Özımızdıŋ qolymyzdan kelmegen soŋ da qūr tamsana beremız, Saakaşvili reformasy bız üşın aŋyz sekıldı, bır tünde eldegı barlyq qūqyq qorǧau organdaryn ornynan alyp tastady, sol kezde qandai jaǧdaida da mūrtyn balta şappastai körınetın būrynǧy jüienıŋ tas-talqany şyǧyp, jeŋ ūşynan jalǧasqan prokuraturasy da, Işkı ıster ministrlıgı de, qarny şyǧyp jüre almai qalǧan mentter de, qit etse para aluǧa da­iyn tūratyn poliseilerdıŋ bärı oryndaryn bosatyp, tıptı Gruziianyŋ Qauıpsızdık ministrlıgı qysqaryp kettı. Saakaşvilidıŋ kriminaldy-korrupsiianyŋ bylyǧyna batqan jüienı özgertıp, Işkı ıster ministrlıgın qaita qūrmaq äreketıne kümänmen qaraǧandar jeterlık edı. Ol bar saladaǧy «barmaq basty, köz qystylyqqa» tosqauyl qoiylsa, reforma nätije beretınıne sendı. Osy senım bızge de kerek. Jemqorlyq jegı qūrttai äbden küş alyp, dendegen kezde eşqandai da damu turaly aituǧa bolmaidy. Aldymen jemqorlardy aiamaityn zaŋ şyǧarsaq, şırkın…
Qazaqstan Prezidentı ­Qasym-Jomart Toqaev «Prezident 2.0» derektı filmınde 1988 jyly Qytaida jemqorlarǧa ölım jazasyn oryndaǧan sätke kuä bolǧanyn aitty. «Bır joly stadionda jemqorlardy qalai atyp jatqanyn kördım. Sūmdyq äser qaldyrdy. Adamdardy jük kölıgımen äkelıp tüsırdı, közderın bailap qoiǧan, tızerlep otyrǧyzyp, olarǧa ükımdı oqydy, sodan soŋ ärqaisynyŋ jelkesınen atty» deidı Prezident. Osyndai ädıs bızdıŋ elde qoldanylsa kıl «şabaqtar» ūstala bermei, «şortandar» da auǧa tüsse jäne olar ädıl jazasyn alsa, är paraqor, jemqordyŋ bas-basyna qylmystyq ıs qozǧalyp eŋ auyr jazamen jazalansa, qoǧamnyŋ aşyqtyǧy, el retınde qaryştap damu turaly äŋgıme aituǧa bolady.

Sanany özgertu kerek

AQŞ-ta «Barlyq qūqyq būzuşylyqtarǧa nöldık tözbestık tanytu» baǧdarlamasynyŋ arqasynda soŋǧy on jylda osy eldegı zorlyq-zombylyq qylmystary 33,4 paiyzǧa tömendep, jalpy qylmys 30 paiyzǧa azaiǧan. Soŋǧy jyldary ärbır ūsaq qūqyq būzuşylyqpen aiamai küresıŋder dep Elbasy da, Prezident Q.Toqaev ta Işkı ıster ministrlıgınıŋ aldyna qūqyq būzuşylyqtarǧa müldem tözbeuşılıktı qalyptastyru turaly mındet qoidy.
Sonymen bırge älemnıŋ köptegen elderınde aiyppūl salu qoldanylyp keledı. Mäselen, Angliia men Uelste jazalaudyŋ tiımdı tetıgı retınde 90 paiyzdai qylmys aiyppūlǧa ūlassa, Qazaqstanda būl körsetkış bar-joǧy 5 paiyzdy ǧana qūraidy eken. Onşa auyr emes äreketter boiynşa aiyp­pūl Türkiia men Japoniiada būrynnan qoldanylyp keledı.

Sifrlandyrudyŋ paidasy zor

Ärine, bızdıŋ qūqyq qorǧau organdary müldem äreketsız otyr deuge bolmaidy. Soŋǧy 2-3 jylda tehnologiianyŋ, sifrandyrudyŋ jemısın körıp jatyrmyz. Mysaly, ǧaryştyq tüsırılımdı qoldanu AQŞ-ta 10 jyldan astam merzımde, Ūlybritaniiada 2009 jyldan berı, Fransiia­da 2013 jyldan berı jūmys ıstep keledı. Būl monitoring salasyndaǧy mäselelerdı sättı şeşuge, kartadan jyldam baǧyt-baǧdar aluǧa mümkındık beredı.
Al TMD elderınıŋ ışınde Qazaqstan bırınşı bolyp osy jobany engızdı, geoaqparattyq jüielerdegı ǧaryştyq tüsırılımder jiı qoldanylady (GoogleMaps, YandexMaps). 2016 jyldan bastap jergılıktı polisiia qyzmetın qūruǧa bailanysty kriminogendık jaǧdaidyŋ kartasy jasaldy. Bügıngı taŋda «Qylmystylyq kartasy» servisın barlyq oblys ortalyqtary, Nūr-Sūltan jäne Almaty qalalary, sondai-aq 20 monoqala ūsynyp otyr. Işkı ıster organdaryna, äkımderge, bılım beru organdaryna, sonymen qatar qarapaiym internet paidalanuşylaryna qajet karta komitet saityna ornalastyrylǧan (service.pravstat.kz). Saitta kez kelgen oblysty taŋdap, qylmystardyŋ jalpy sanyn köruge bolady.
Eger şeteldegıdei aqparattyq tehnologiia jüielerın damyta alsaq, profilaktikany arttyryp, qylmys deŋgeiın tömendetuge, qoǧamdy kriminogendı jaǧdai turaly aqparattandyruǧa, sol arqyly azamattardyŋ qyraǧylyǧyn joǧarylatuǧa bolady. Sondai-aq bızdıŋ el – TMD jäne Ortalyq Aziia elderınıŋ ışınde alǧaşqy bolyp probasiianyŋ tolyq jüiesın qabyldaǧan el. Būl jerde 2019 jyldyŋ basynan berı sottalǧandardyŋ arasynda qaita qylmys jasau 20,1 paiyzǧa azaiǧanyn eskersek, nätije bar deuge bolady. Sonymen bırge biyldan bastap kölık qūralyn mas küide jürgızu, mal ūrlyǧy, esırtkı jarnamasy jäne brakonerlık üşın jaza küşeitıldı. Būl da qylmys deŋgeiın tömendetude öz nätijesın beredı degen ümıt bar.

Bızdıŋ arman – būl arman…

Eldegı jemqorlyqty joia alsaq, qylmys deŋgeiın azaita alsaq, bız de Liuksemburg halqy sekıldı riza bolyp ömır sürer edık. Liuksemburgte jergılıktı tūrǧyndardyŋ jalaqysy jylyna 35000 AQŞ dollaryn qūraidy. Osydan şyǧar, liuksemburglıkter özderınıŋ baqyt deŋgeiın 10 baldyq şkalanyŋ 7,1-ıne teŋeitın körınedı. Nesı bar, bız de sondai tynyş, qauıpsız ömır sürudı armandaiyq jäne soǧan äreket eteiık. Qauıpsız ömır süruge, qylmysy az memleket qūruǧa bızdıŋ mümkındıgımız jetedı, tek jüienı jemqorlyqtan tazartyp, jūmysty dūrys jolǧa qoiu kerek. Äitpese zaŋ da bar, polisiiamyz da jetkılıktı. Polisiia demekşı, AQŞ-tyŋ Bloomberg kompaniiasy qyzyq zertteu jürgızıptı. Halqynyŋ sany 5 millionnan asatyn memleketter engızılgen zertteu boiynşa är 100 myŋ adamǧa şaqqandaǧy poliseiler sany jönınen Resei – alǧaşqy oryndy, al Qazaqstan 6-oryndy ielengen.