«Qyrsyqqanda qymyran ıridı» degen mäteldı ekınıŋ bırı bılgenımen, būl künde qymyrannyŋ qandai as ekenın anyq aityp, tüsındırıp beretınder öte az. Köptı körgen, ǧasyrǧa juyq jas jasaǧan ata-apalarymyzdan sūrasaŋ da «qymyran – qysyrdyŋ qymyzynan aşytyp daiyndalatyn ışımdık», «qymyran – qymyzdyŋ bır türı», «qymyran – qymyzǧa süt pen su qosyp jasaǧan susyn» degen siiaqty ekıūşty jauaptardan ärı aspaidy. Endeşe qymyran degen ne?
Qazaq tılınıŋ tüsındırme sözdıgınde «1. Qymyran – aşyǧan airanǧa pısken süt qosyp sūiytylǧan susyn; 2. Dialekt, tüie sütınen aşytylǧan susyn, şūbat» dep sılteme berse, Qazaqstan Respublikasynyŋ memlekettık tıldı damytu institutynyŋ aimaqtyq sözdıgınde: «Qymyran: 1. (Şymkent, Şäuıldır) şūbat. 2. (Jambyl, Merkı, Qordai) qymyzǧa qosylǧan siyr sütı men su. 3. (Resei, Orynbor) jyly suǧa siyr sütın qosyp, qymyzǧa aralastyrǧan türı» dep anyqtama bergen. Tuva tılınde hymyraan öte qoiu emes, bolmaşy ǧana sütpen aǧartylǧan sūiyq şäi degen maǧynany bıldıredı. Qazaq tılınde de şäi az kezde suǧa jartylai süt qosyp, şamany köbırek qainatyp daiyndalǧan şäidı de «qymyrandap qainatqan şäi» dep ataidy.
Qazaqstanda «Qyzylqūmnyŋ qymyrany» degen söz bar. Oŋtüstık jaqta ösken qazaqtardyŋ qaisysynan sūrasaŋ da «Qyzylqūmnyŋ qymyrany» dep tamsanbaityny joq. Būǧan sebep – Oŋtüstık Qazaqstanda şūbatty qymyran dep ataidy. Qymyrandy bırqatar öŋırlerde şūbat deidı. Kıtaptarda, arnaiy sözdıkterde de keide şūbat, keide qymyran dep jazady. Osy oŋtüstıkte, onyŋ ışınde oisylqarany köbırek küitteitın Qyzylqūm men Sozaq atyraptarynda qymyran mol. Qymyran-şūbat degen tırkester – sonyŋ aiǧaǧy. Ärine, būl da qymyrannyŋ naqty maǧynasy emes. Dälırek aitqanda, şūbat pen qymyrandy şatastyru qymyrannyŋ qasietın däp basyp anyqtap bere almaidy. «Qymyran degenımız – airanǧa su qosyp jasalatyn susyn» dep soǧatyndar da bar. Būl da jaŋsaq pıkır. Airanǧa su qossaŋ, şalap bolady. «Bır siyr sausaŋ – şalap, ekı siyr sausaŋ – airan» degen emes pe atamyz qazaq?!
Halqymyz qymyrandy ekı türlı jolmen daiyndaǧan. Onyŋ bırı – aşyǧan airannan azyraq alyp, oǧan süt qosady da, köp şaiqaidy nemese pısedı. Jaugerşılık zamanda batyrlar torsyqqa toltyra süt qūiyp, üstıne azyraq airan qosyp, qanjyǧasyna bailap alady eken. Attyŋ yrǧaǧymen torsyqtaǧy süt äbden şaiqalyp, airanmen aralasyp, qyşqyltym dämı bar dämdı susynǧa ainalady. Ony ışseŋ ärı susyn, ärı quat bolady eken.
Qymyrandy daiyndaudyŋ ekınşı ädısı ädette kısı köp jinalatyn oryndarda, otbasylyq qonaqasylarda köbırek paidalanylady. Sabadaǧy qymyz azaiyp, qonaqtarǧa jetpeuge ainalǧanda, qymyzǧa eptep siyr sütı men su qosyp, köp pısedı. Būl arada qymyzdyŋ dämı özgerıp ketpeuı üşın nemese sudy köp qūiyp, sūiyltyp jıbermeu üşın öte bappen ısteuge tura keledı. Eger qosqan süttıŋ sapasy naşar bolsa, «Qyrsyqqanda qymyran ıridı» degendei, qymyz tez ırıp, dämı özgerıp ketedı. Ärine, şūbatqa da süt pen su qosyp qymyran daiyndauǧa bolatyn şyǧar, bıraq būl arada şūbat pen qymyrandy ekeuı bır susyn dep tüsınu dūrys emes.
Qysqasy, qymyran – qymyzǧa siyrdyŋ jylman sütın (azyraq su qosyp) qūiyp nemese sütke aşy airannan azyraq qosyp, aralastyryp daiyndalatyn susyn. Bızdıŋ qymyran dep ärtürlı joryp jürgen susynymyz, mıne, osy.
