Nūr-Sūltandy aqyldy qalalar sanatyna qosu, bas şahardaǧy sandyq tehnologiiany jetıldıru, «Sifrlyq Qazaqstan» baǧdarlamasy, kiberşabuyl, eldegı IT salanyŋ ılgerıleuı, kadr mäselesı, E-gov portalynyŋ qyzmet körsetuı jäne osy baǧyttaǧy basqa da özektı mäseleler turaly «Zerde» ūlttyq infokommunikasiia holdingı» AQ basqarma töraǧasy Arman Äbdıräsılovpen sūhbattastyq.
– Arman Asqarūly, aldymen qazaqstandyq memlekettık organdardyŋ portaldary kiberşabuyldan qanşalyqty qorǧalǧanyn aityp ötseŋız.
– Memleket üşın kiber qauıpsızdık mäselesı özektı jäne qazırgı uaqytta osy baǧytta naqty jūmystar atqaryluda. Bızde 2017 jyldan bastap elektrondyq aqparattyq resurstardy, aqparattyq jüielerdıŋ jäne memlekettık organdardyŋ aqparattyq-kommunikasiialyq infraqūrylymyn syrtqy jäne ışkı qaterlerden qauıpsızdık deŋgeiıne qol jetkızudı jäne qoldaudy közdeitın «Qazaqstannyŋ kiberqalqany» arnaiy jobasy jüzege asyryluda. Onyŋ aiasynda elektrondy önerkäsıp pen baǧdarlamalyq qamtamasyz etudıŋ senımdı önımderınıŋ tızılımı qūryldy, Aqparattyq qauıpsızdıktıŋ jedel ortalyqtarynyŋ (AQJO) 29-y aşyldy, memlekettık organdarǧa hakerlık şabuyldarmen küresetın Ūlttyq aqparattyq qauıpsızdıktı üilestıru ortalyǧy jūmys ısteidı. Qoldanystaǧy zaŋnamaǧa säikes, bükıl serverdıŋ şabuyldary men osal tūstaryn baqylau üşın memlekettık organdardyŋ elektrondyq jüielerı AQJO-ǧa qosyluy kerek.
Būl oraida, elordanyŋ barlyq sifrlyq salasy bızdıŋ nazarymyzdan tys qalmaq emes. Bız bas qalanyŋ «aqyldy jüiesın» ärkez jıtı baqylauda ūstaimyz. Öitkenı, Nūr-Sūltan bügınde turistık aimaqqa ainalyp ülgergen. Ondaǧy kez kelgen sandyq tehnologiiada kemşılık bolmauy tiıs.
Soŋǧy uaqytta hakerlerdıŋ şabuyldary pandemiia kezınde oryn aldy. Sodan keiın memlekettık elektrondyq qyzmetterge – egov.kz portaly, e-lisenziia jäne elektrondyq ükımettıŋ barlyq komponentterıne tarihtaǧy eŋ ırı şabuyldardyŋ bırı jasaldy. Būl memlekettık organdardyŋ aqparattyq jüielerınıŋ jūmysyna äser etkenımen, bızdıŋ mamandar qabyldaǧan şaralardyŋ arqasynda jeke derekterge eşqandai qauıp töngen joq.
Jalpy, «Kiberqalqan» tūjyrymdamasynyŋ aiasynda memlekettık organdardyŋ jeke derekterın qorǧaudyŋ köptegen ozyq şeşımderı jüzege asyryluda. Mäselen, «Qaşyqtaǧy jūmys orny» dep atalatyn tehnologiia – memlekettık qyzmetşılerge internetsız, qauıpsız ışkı infraqūrylym aiasynda özıne qajettı barlyq derektermen jūmys ısteuge mümkındık beredı. Däl qazırgı kezde bız kez kelgen aqparattyŋ joǧalu jäne aǧyp ketu qaupınsız, qorǧanystyŋ ekı eselengen deŋgeiıne jetu üşın barlyq elektrondyq jüieler men memlekettık organdardyŋ derekter qoryn onlain būltqa köşıru üstındemız. Nūr-Sūltan jäne Qaraǧandy qalalaryndaǧy barlyq memlekettık derekterdıŋ rezervtık fizikalyq serverlerın jasap qoidyq, olar arnaiy «būltta» virtualizasiialanady.
– Jalpy, maman retınde, elımızdıŋ IT salasyn damytu, kadr tapşylyǧyn şeşu baǧytyndaǧy jūmystaryn qalai baǧalaisyz?
– Soŋǧy onjyldyqta Qazaqstan IT-tehnologiiany damytu dinamikasy boiynşa aitarlyqtai alǧa şyqty. Mäselen, BŪŪ-nyŋ soŋǧy elektrondyq ükımetınıŋ damu indeksı boiynşa Qazaqstan TMD-nyŋ barlyq elderınen ozyp, 29-orynda tūr. 15 jyl būryn būl reitingte bız 81-orynda boldyq. Aziia elderınıŋ ışınde Oŋtüstık Koreia, Singapur, Japoniia, Kipr jäne Bırıkken Arab Ämırlıkterıne ǧana jol berdık. Al būl elder sifrlyq tehnologiialardy damytu boiynşa älemdık köşbasşylardyŋ qataryna kıretını belgılı. Sözdıŋ oraiy kelgende kiberqauıpsızdıktıŋ damuy turaly da aita ketsem, būl jerde bızdıŋ elımız de halyqaralyq sarapşylar moiyndaǧan ösımdı körsetude. Bırıkken Ūlttar Ūiymynyŋ Halyqaralyq elektr bailanys odaǧy daiyndaǧan ǧalamdyq kiberqauıpsızdık indeksı bar. İndeks älemnıŋ 193 elındegı kiberqauıpsızdık salasyndaǧy qūqyqtyq, tehnikalyq jäne ūiymdastyruşylyq şaralardy, sondai-aq damu äleuetın jäne basqa memlekettermen yntymaqtastyqty eskeredı. Būl jerde bız älemdık reitingte 31-orynda tūrmyz, TMD elderı arasynda Reseiden keiın ekınşı oryndamyz. Eldıŋ osy reitingtegı orny da «Qazaqstannyŋ kiberqalqany» tūjyrymdamasyn jüzege asyrudyŋ tabystylyǧyn aiǧaqtaidy.
Endı sızdıŋ saualyŋyzdaǧy – Qazaqstandaǧy IT-mamandardyŋ tapşylyǧyna keletın bolsaq, ışkı naryqtaǧy sūranysty qanaǧattandyru mäselesı ūzaq uaqytty talap etedı. Osy uaqytqa deiın, IT menedjerlerı men eŋ innovasiialyq şeşımder salasyndaǧy mamandardy aitpaǧanda, bızde äzırleuşıler men baǧdarlamaşylar jetıspei keldı. Sandyq jetıspeuşılık qana emes, sonymen qatar qolda bar kadrlardyŋ köpşılıgınıŋ käsıbi deŋgeiınıŋ tömendıgı maŋyzdy mäsele boldy. Öitkenı elımızdegı beiındık bılım berudıŋ sany men sapasy älı de aqsap tūr. Ärine, būl atalǧan mäselenıŋ jalǧyz sebebı emes, sonymen qatar köptegen kompaniialarda şynymen jaqsy mamandarǧa bäsekege qabılettı emes jalaqy deŋgeiı saqtalǧan. Al būl eŋ jaqsy kadrlardyŋ şetelge köşuıne nemese olardyŋ frilanserlık jūmysqa ötuıne yqpal etedı.
– Arman Asqarūly, bızde Tūŋǧyş Prezidenttıŋ tūsynda «Sifrlyq Qazaqstan» baǧdarlamasy qolǧa alyndy. Osy jobanyŋ oryndalu barysyna köŋılıŋız tola ma? Qandai kemşılıkterın atap aitar edıŋız?
– Qazırgı uaqytta «Sifrlyq Qazaqstan» baǧdarlamasyn jüzege asyrudyŋ nätijelerı bır-bırıne qarama-qaişy bolyp keledı. Sondyqtan da baǧdarlamany jüzege asyrudyŋ jekelegen baǧyttary boiynşa ǧana jaqsy serpındı baiqaimyz. Mysaly, Qazaqstan Respublikasynyŋ aumaǧyndaǧy sifrlyq teŋsızdık bırte-bırte azaiuda – keibır aimaqtarda, sonyŋ ışınde tanymal turistık baǧyttarda bükıl halyqty qamtu mümkın bolmasa da, jelıge qatysty, ūialy bailanysqa da qatysty kemşılıkter bar bolǧanymen, jalpy internettıŋ qamtuy men sapasy artuda. Ekonomikanyŋ ärtürlı sektorlaryn sifrlandyru jäne naqty bizneske sifrlyq şeşımderdı engızu körsetkışterınıŋ köpşılıgınde älı de qiyndyqtar bar. Sonyŋ ışınde, tiıstı jūmys toptary, käsıpkerler de qūrylǧanymen, baǧdarlamada naryq qatysuşylarynyŋ maksimaldy sanynyŋ müddelerı eskerılmeitınıne qatysty kemşılıkter bar. Baǧdarlamanyŋ şeŋberınde bastapqyda sifrlandyrudyŋ köptegen baǧyttary äzırlendı, olarǧa naqty ıs-şaralar josparyna säikes türlı memlekettık organdar jauap beredı. Bız öz jauapkerşılık aimaǧymyzdyŋ şeŋberınde jauapty tūlǧalar tarapynan mındettemelerdı sapasyz oryndau, qandai da bır mındetterdı barynşa nätijege jetkızbeu oryn alyp otyrǧanyn, köp milliondar igerılmegenın körıp otyrmyz. «Zerde» holdingı baǧdarlamanyŋ oryndaluyna monitoring jürgızuge jauap berdı jäne barlyq zaŋ būzuşylyqtar men kemşılıkterdı bız öz esepterımızde atap öttık, däleldedık. Alaida älı de olar tolyq joiyldy dep aituǧa bolmaidy.
– Al äleumettık jelılerde E-gov elektrondyq portalynyŋ jūmys ısteuı, qyzmet körsetuı jiı synǧa ūşyrap jatady. Äsırese, portaldyŋ kürdelılıgı, qazaqşasynyŋ syn kötermeitındıgı, jükteme köbeigende «qūlap» qalatyndyǧy aitylady. Būǧan qatysty sızdıŋ pıkırıŋız qandai?
– Qazaqstandaǧy E-gov portaly 2006 jyly jūmys ıstei bastady. Bastapqyda būl qarapaiym aqparattyq portal ǧana boldy. Zaŋnamaǧa säikes, alǧaşqy 5 jyl synaq rejimınde jūmys atqardy. Būl jüienıŋ barlyq mümkın kemşılıkterın anyqtau maqsatynda jasaldy. Būl merzım, ärine, tym ūzaq bolyp şyqty, paidalanu barysyna şyǧarudy tezırek qamtamasyz etuge bolar edı, bıraq būl mūndai jobany jüzege asyrudaǧy alǧaşqy täjıribemız edı. Ärine, bärı de bırden bırqalypty ötken joq. Bastapqyda jobanyŋ bükıl ekojüiesınıŋ qyzmetterı olardy naqtylaudy jeŋıldetu üşın bır-bırımen bırıktırılmegen bolatyn. Komandaǧa saitty qaita qūruǧa, prosesterdı bırneşe ret qaita jazuǧa tura keldı. Mūnyŋ barlyǧy qyzmet körsetu jyldamdyǧy men sapasyna äser ettı. Sonyŋ ışınde jüienıŋ toqtap qaluyna bailanysty aitsam, onyŋ qūramdas bölıkterınıŋ bırındegı kez kelgen tehnikalyq sättı tüzetu üşın bükıl jüienı ıs jüzınde öşıru qajet boldy. Bız soŋǧy ekı jylda būl jaǧdaidy tüzetu üşın jūmys ıstedık. Bügınde eGov portalynyŋ qoljetımdılıgı 60%-dan 75%-ǧa deiın ūlǧaidy. Jüienı toqtatu qajet bolsa da, demalys künderdıŋ tüngı uaqytynda bolady. Sonymen qatar, 2 jylda barlyq tehnikalyq aqaulardy tüzetu mümkın emes ekenın de eskeru kerek. Öitkenı būl – bırqatar mäselelerdı memlekettık organdardyŋ özderımen kelısudı talap etetın ülken infraqūrylym. Bız taǧy 1,5 jyl boiy barlyq kemşılıkterdı tüzetemız, aqyr soŋynda bükıl portaldy tolyq-derlık qaita jasaimyz.
– Aitpaqşy, jaqynda Özbekstan BAQ-ynda «Qazaqstannan IT salany, sifrlyq damudy üirenuımız kerek» degen syŋaida materialdar şyqty. Bızdıŋ osy salada ainaladaǧy elderden oza şabuymyzdyŋ syry nede?
– Bız üşın körşı Özbekstannan nemese basqa elderden ärıptester bızdıŋ jūmysymyzdyŋ nätijelerın joǧary baǧalaityny ärqaşan ülken mänge ie. Qazaqstannyŋ elektrondyq ükımettı damytu boiynşa BŪŪ reitingındegı mūndai joǧary orny bız üşın de ülken qūndylyq jäne bükıl ūjymdy yntalandyra tüsedı. Menıŋ oiymşa, būl jerde eş qūpiia joq. Kez kelgen jobany jüzege asyrudaǧy jetıstıktıŋ kepılı – būl, eŋ aldymen, adamdardyŋ özı. Jasalǧan jäne qol jetkızılgen barlyq närse soŋǧy 16 jyl ışınde jüzdegen adamdardyŋ qajyrly eŋbegınıŋ arqasynda boldy. Būl, äsırese, 24/7 rejimınde jūmys ısteitın baǧdarlamaşylar, äzırleuşıler, injenerlerdıŋ maŋdai terı der edım.
– Äŋgımeŋızge rahmet!
Gülbarşyn ÖKEŞQYZY
