Soŋǧy kezde teledidar körmeitının aitatyndar köp. Özım de solardyŋ bırımın. Bıraq būl telearnalardyŋ önımınen beihabarmyn degen söz emes. Men özıme qajet baǧdarlamany arnalardyŋ veb-saittarynan nemese youtube kanaldarynan köremın. Būl – menıŋ uaqytymdy josparlauyma yŋǧaily täsıl. Uaqyttyŋ tapşylyǧyn äbden sezınetın zamandastarymnyŋ bırazy osylai ısteidı.
Degenmen memleket megapolis pen eldıŋ ordasynda ǧūmyr keşıp jatqandardan ǧana tūrmaidy. İnternet jiılıgı älı de älsız, bos uaqytyn teledidardaǧy baǧdarlamalar men serialdarǧa nazar salumen ötkeretın körermen bar jäne olardyŋ köbı – auyldaǧy qazaqtar. Kez kelgen auylǧa bara qalsaŋyz, «Qalaulym» degen habardy üzbei köretınderdı kezıktıresız. Tıptı olar baǧdarlama keiıpkerlerın aŋyz qylyp aityp jüredı. Äleumettık jelıde būl «Qalaulym» jaiynda äjepteuır syn aitylyp jür. Men öz basym qyz ben jıgıttıŋ tanystyǧyna arnalǧan jobaǧa kontent bola almas edım. Al auylda taŋdau joq. Otau TV arqyly körsetetın kanaldardaǧy baǧdarlamany olar mındettı türde tamaşalaidy. Jobany ūsynuşylar mūnyŋ barlyǧyn aldyn ala zerdelep alǧan.
Siujet qūruda adamdardy qyzyqtyrudyŋ türlı joldary bar. Sonyŋ alǧaşqy tızımınde konflikt degen ūǧym tūrady. Demek, konfliktı bar baǧdarlamanyŋ mındettı türde körermenı bolady. Al sol konflikt bızge qajet pe? Ony körgennen bız ne ūtamyz? Jobany ūsynǧandardyŋ ūpaiy tügel. Olar konflikt arqyly reiting qalyptastyrady. Al reiting – qyp-qyzyl aqşa. Ūlttyq mäselesı «menmūndalap» tūrǧan halyq üşın tūrmystyq deŋgeidegı konfliktpen uaqyt öltırudıŋ qandai ökınış ekenın bılesız be?
Bırınşıden, auyl bızdıŋ tūnyǧymyz bolatyn. Qonaqjailylyq pen ülkenge degen qūrmet, kışıge ızet syndy ǧasyrlar boiy qalyptastyrǧan ūlttyq bolmysymyzdy bır saqtasa, auyl tūrǧyndary saqtai alar edı. Bıraq olar da kök terezenıŋ arǧy jaǧyndaǧy ūǧymdar men tanymdardy būzuǧa arnalǧan baǧdarlamalarmen susyndap jatyr. Qūddy bır reiting degendı eşkımdı ūrmai-soqpai, qaru-jaraqqa şyǧyndalmai bolmysty joiyp tastauǧa arnalǧan arnaiy operasiia dersıŋ. Zamanalar elegınen ötıp baryp, bügınge jetken qazaqy tanymdarǧa eskılıktıŋ qaldyǧy degen közqaras ornyqty.
Damyǧan elder qataryna qosyludy kökseitın memlekettıŋ eŋ negızgı telearnalar uaqytyn şou baǧdarlamalar: äieldıŋ baqyty (ashana, sūlulyq, psihologiia), än şeru sekıldı habarlar qamtidy. Al ǧylymi-tanymdyq baǧdarlamalar qaida? Ǧaryş ailaǧy bar memlekettıŋ basty arnasynda aspan denelerı, oǧan qatysty zertteuler, jūldyzdarǧa arnalǧan ūlttyq tanymdar turaly joba joq. Arnalardy basqaryp otyrǧandar körermen tarapynan ondai jobalarǧa qyzyǧuşylyq joq dep oilaidy.
Kök terezenıŋ arǧy jaǧynan än aitatyn da, baǧdarlama jürgızetın de, bailyǧymen maqtanatyn da, aqylşy häm psiholog ta – änşıler. Ärine, osydan keiın qazaq balalary därıger, mūǧalım, ūşqyş boludy armandamaidy. Änşı boludy armandaidy. Terezege telmıre qalsaŋyz, «bükıl qazaq dalasynyŋ än salyp tūrǧanyn» köresız. Ändetıp jürıp damyǧan otyz eldı quyp jetıp, ruhy jaŋǧyrǧan el ekenımızdı däleldemek dämemız bar. Än bolǧanda qandai än? Qazaqylyqtyŋ iısı şyqpaityn äuezder. Nege? Toida aituǧa jaramdy, bileuge negızdelgen türık pen özbektıŋ iırımı qosylǧan änder arqyly oryndauşylar bırneşe kontenttı qamti alady. Än, äuez degen adamzattyŋ ışkı bır küiı ǧoi. Mūŋ men sezımnıŋ yşqynyp kelıp, tysqa öner bolyp şyqqan küiı saz delık. Sonda bız qazaqşa mūŋaiyp, düniege bır qazaqtyŋ közımen qaraudan qalyp bara jatqanymyz ba?
El bolǧan soŋ, el ışınde qordalanǧan mäseleler bolady. «Qareket» baǧdarlamasy – mäselenı aityp qana qoimai, şyrmalysty şeşıp köruge bekıngen joba. Būl baǧdarlamany qaraǧan saiyn, köptegen mäsele zaŋdy bılmeuden qordalanyp jatqanyn baiqaimyn. Endeşe eldıŋ zaŋdyq sauatyn aşuǧa arnalǧan joba kerek. Zaŋdy bılmegen adam – talap etudı de bılmeidı. Talap etılmegen soŋ, belden basu, jemqorlyq sekıldı tüsınıkterge jol aşylady.
Ūlttyq arnanyŋ «Parasat maidany» dep atalatyn jobasyn közı qaraqty körermen jaqsy qabyldady. Közı qaraqty degen epitettı men jaidan jai tırkep otyrǧanym joq. Būl joba auyl tūrǧyndarynyŋ süiıktı habary ekenı dausyz. Sebebı taŋǧy altyda malyn örgızıp, künmen talasyp tūrudy ädetke ainaldyrǧan ol keŋıstıktegıler üşın habardyŋ uaqyty tym qolaisyz saǧatqa qoiylǧan. Nege olardyŋ qūqyqtary eskerılmegen? Olar da salyq töleuşıler. Qandai da bır jobany ūsynarda Almaty men Astananyŋ tūrǧyndarynyŋ mümkındıgı men uaqytyna qarap josparlau dūrys emes. Qazaqstan – baitaq. Baitaq jerdıŋ ärbır tūrǧyny memleketke salyq töleidı. Endeşe azamattyŋ qalyptasyp, damuyna negızdelgen tanymdyq, ǧylymi baǧdarlamalar tamaşalauǧa olardyŋ tolyq haqysy bar emes pe? Bır qyzyǧy, ruhani jaŋǧyryp, damudy közdeitın bızdıŋ arnaiy dıni telearna bar da, ǧylymi arna joq. Käsıpkerler men jalpy ekonomikaǧa arnalǧan arnaiy arna aşyldy. Qarjylai sauatty bolǧan, käsıp aşqan jaqsy. Bılım men ǧylym, mädeniet pen önerdı de ūmytpauymyz kerek. Taǧy bır qyzyqty aita keteiın, barlyq telearnalarda qyz-kelınşekter men analarǧa arnalǧan bır emes, bırneşe baǧdarlama bar eken. Mäselen, «Qazaqstan» arnasynda – «Baqytty äiel», «Habar» arnasynda – «Aitūmar», «Ana men bala», «7 arnada» – «Qyzdar arasynda», «Taqiiasyz perışte», «KTK»-da – «Kel, kelınım», «Euraziia bırınşı»-de – «Äiel syry», «Qalaulym»…. Nege arnalar negızı kontenttı äielderge arnap jasaidy? Er azamattar teledidar körmei me? Endı osy baǧdarlamalardyŋ denı äiel közqarasyn özgertuge negızdelgen. Nege bızdıŋ barlyq telearnalar äiel taqyrybyna jūmylǧan jūdyryqtai kırısıp kettı? Būl da qairan qaldyrady. Öitkenı telearna tapsyrysymen daiyndalǧan telehikaialar «Toqal bolǧym keledı», «Abysyndar», «Taǧdyrym şeşılgen kün», «Elif»… bolyp kete beredı.
Özge ata-analar sekıldı men de segız saǧattyŋ jūmysqa taŋylǧan osy memlekettıŋ azamatymyn. Balanyŋ tärbiesın balabaqşadaǧy apailar men arnalarǧa amalsyz tapsyryp qoiǧanymdy nesıne jasyramyn. Qazaqtıldı kontenttıŋ bır bölıgı retınde menıŋ de balalarym «Balapan» arnasyn köredı. Tıptı üidegı kök jäşıktıŋ iesı balalar ekenı de ras. Olardyŋ liftı – jedel saty, tuneldı – jerasty joly, ofisiantty – daiaşy, qala berdı menı anaşym dep aitatyny qalai quantpasyn?! Jedelsaty dep tūrǧany audarma ekenın olar ūqpaidy da, dünienı tanyp, jan-jaǧyna qarasa, teledidar körse, el jedelsaty dep jür eken. Älımsaqtan qazaq ony solai aityp kele jatqandai qabyldap, älgı audarmaǧa jan bıtırıp, ömırde söilep jürgender de solar. Osy qūbylysqa qaraimyn da, audarmadan da sonşalyqty ürke berudıŋ qajetı joq eken-au dep oilaimyn. Ssenariister kinomyz audarma tılınde söilenıp jatqandyqtan akterler sondai nanymsyz oinaidy dep dabyl qaǧady. Al aityp tūrǧan sözıne akter nege senbeidı? Ömırde qazaqşa oilap, qazaqşa söilemeitınıne körermen kınälı emes qoi.
Arnalar «jūldyzdy dertten» arylmai, qazaqstandyqtar ruhani jaŋǧyrmaidy. Sebebı barlyq arnalarda änşı jürgızuşılerden bölek, estradaǧa, şouǧa arnalǧan üşten-törtten telejobalar bar. Tüimenı basqan (pult) saiyn jerdegı jūldyzdarǧa şalynyp, jyǧylyp jatqan ruhtyŋ joǧyn keiın qyruar qarjymen tügendei almaisyŋ. Ruhsyz adamǧa Otan da, ūlt pen salt-dästür, bılım men ǧylym da kerek emes. Al eger bızdıŋ ideologtardyŋ közdegenı osy bolsa, marhabat sızdı jeŋısterıŋızben qūttyqtaimyn!
Ainūr TÖLEU,
aqyn, mädeniettanuşy
