«Säbi» qaiynaǧa

– …Osy auyldyŋ şaldaryn şetinen jyn qaǧyp ketken. Tüimedei närseni tüiedei etip, aqqa qarany jaǧa salady. Adam qartaiǧan soŋ, barlyǧy älgi «säbi» qaiynaǧadai bolsa ǧoi…
Esik aldyndaǧy aiadai jerdiŋ joŋyşqasyn oryp jatyp, Nūrsūlu kelinniŋ dausyn estigende, Qaqaŋ kädimgidei-aq masairap qaldy. «Özi meni teris körmeidi, qai jerim ūnap qaldy eken, ä?» – dep iştei kübirlep alyp, şalǧy oraǧyn qūşyrlana siltedi.
Qaharman şaldy auyldyŋ bar kelini «geroi qaiynaǧa» dep atauşy edi. Jalǧyz ǧana Nūrsūlu elden erek «säbi qaiyn­aǧa» degen äp-ädemi atty tauyp alypty. Aqsaqal kün ūzaqqa «meni nege säbige balaidy eken, endi qartaiǧanda bizge balalyq qaida?» dep oilanumen bolady. Bir auyq kempiri Aiymtaidy janyna şaqyryp alyp, iştegi tüiindi oidy aşa söilep:
– Ai, osy seniŋ ne bilgeniŋ bar, älgi sūlu kelinim meni nege «säbi qaiynaǧa» deidi, a? – dep saual qoiady. Aiymtai onyŋ «sūlu» dep syzyla söilep, qaidaǧyny sūraǧanyna işi küie me:
– Men qaidan bileiin? Işiŋdi küidirip bara jatsa keliniŋdi şaqyryp al, sosyn syryn bil. Öl dei me maǧan, tüge! – dep būrqyraǧan küii qaitadan üige kirip ketedi. Būl – qyzǧanǧandaǧy türi. Birazdan beri şalynyŋ bet qūbylysynan baiqap jür, üige Nūrsūlu kelin kelse jüzi nūrlanyp, qūiryǧy jer sipamai ketetin. Köbelek sekildi ūşyp-qonyp, özi-aq şai qainata salady. Änşeiinde ǧoi, kerilip-sozylyp… bir büiirlei beretini…
– Kempir, şaiyŋ qaşan qainaidy? – dep kejegesi keiin tartyp, joqtan özgege qabaq şytyp, ūrys izdep tūratyny… Pälen jyl otasyp, tütin tütetip, «Aiymjan, Aiymjan» bolyp kelip edi, endi qartaiǧan şaǧynda köŋili şynymen-aq özgege auǧaly jür me, şirkinniŋ!..
Kempiriniŋ keudege küdik alatyndai sebebi bar.
Soŋǧy on jyldan beri kä­rilikke moiynūsynyp, endi tek auyldaǧy pyşaq, qaişy bitkendi qairap berip, elden alǧys alyp jürgen şaly soŋǧy künderi özinşe minez şyǧardy. Būryn kün ūzaqqa esik aldyndaǧy köleŋkeden bir ūzamaityn, bar tas qairaǧyn jiyp alyp, şidei moiny tömen salbyrap, äldeneni türtkileumen kün ötkizetin. Endi olai emes, qoly qalt etse, boiyn tüzep, şoqşa saqalyn oŋdy-soldy būlǧaŋdatyp, körşi üidiŋ aldyn baǧumen bolady. Syqyrlauyq eski esik ändete aşylyp, arǧy jaǧynan Nūrsūlu kelin şyqty degenşe, qaşan közden tasa bolǧanşa, köz almai qadala qalady. Baiqausyz bir sätte appaq moinyn kerenau būryp, şalǧa janaryn tiktei qalsa, Qaharman apyl-ǧūpyl ainalasyn sipalap, äldenesin joǧaltqan jan bola salatyn-dy. Osyndai körinistiŋ üstinen tüsken Aiymtaidyŋ işi jalyn jalaǧan qyzǧanyştan küiip kete jazdaǧan. Dereu jetip baryp, özinen eki-üş müşel kişi kelini bolsa da «siraǧyŋdy sidaŋdatyp, būtyŋdy körsetpei, ūzyn köilek kimeimisiŋ, körgensiz» dep, ūryspaqşy da bolyp edi, artynşa özin äreŋ tejedi. «Mende ne jūmysyŋ bar, jaiyŋa jür, qaqpas!» dep betinen alyp tastasa, ömiri özinen kişiden auyr söz estip körmegen kempir sol jerde qara jerge kirip ketpei me?!
Käri keude kempir qyzǧanyşyn anyq aŋǧarsa da, sezimge tejeu bola almady. Köziniŋ aldyn kölbeŋdegen tüp-tüzu, jūp-jūmyr jas baltyr delebesin qozdyrumen boldy.

* * *
Qaharman qairaqşy dese qairaqşy edi, onyŋ qolynan ötken kez kelgen būiym köpke deiin maiyrylmaityn. Auyl üi ärdaiym kündelikti tūtynatyn balta, pyşaǧyn osy kisige äkep tastaityn da, şal qairaqpūl sūramaityn. Qaita keibir ūiaty bar kelin-kepşik azyn-aulaq teŋge qaldyrmaqşy bolǧanda, mūny aşulandyryp alyp, biraz söz estidi.
Bir joly kolhoz bastyq üige kelip, şaldyŋ köŋil-küiin sūrap, birazǧa deiin būiymtaiyn aita qoimady.
– Siz ǧoi, kolhozǧa eŋbegiŋiz siŋgen azamatsyz. Abyroily aqsaqalsyz. Bügingi ūrpaq sizderdi aityp maqtana alady, onyŋ ber jaǧynda… – Şal onyŋ sözin kesip tastady.
– Qanyş şyraq, men maqtau sözdi o basta ūnatpauşy edim, kelgen jūmysyŋnyŋ toqeterin ait, sol oŋdy bolar.
Qanyş aiaq astynan qipaqtap qaldy. Sonan soŋ «bolary boldy ǧoi» degendei, tötesine köşti.
– Qysqasy, kömegiŋiz qajet! – Endi ǧana basşy keipine auys­ty. – Eluge tarta qoi qyrqatyn qaişymyz bar edi. Qoimanyŋ töbesi tesilip, üstine tamşy tamypty. Qoimaşy da üstinen bözi tüsken bireu… Eŋ bolmasa jaŋbyr jauǧan soŋ, bir ret bas sūǧyp, jaǧdaidy köruge bolmas pa? Ai baǧa ma osy, tüsinbeimin… – Qaqaŋ onyŋ sözin taǧy da bölip jiberdi.
– Sony qairap, ötkirleu kerek qoi, şamasy?..
– Üstinen tüstiŋiz. Erteŋ joq, arǧy küni qoi qyrqym bastalmaqşy. Tipti qinalyp tūrmyz… Kolhozdyŋ elektrmen isteitin şaryǧy būzylyp jatyr.
Aqsaqal basyn ärli-berli būlǧaŋdatty. Äldenege kelisim berer kezde osylai jasauşy edi, sodan keiin ǧana:
– Jaraidy, bolsyn! – deitin. Būl joly da söitti. Kömektes­pekke kelisti. Qanyş külim-külim etip, şalmen qos qoldap qoştasty.

* * *
Ömiri eki söileudi bilmeitin qariia uädesinde tūrdy. Eki kün boiy basyn kötermesten, jan-jaǧyna qaramastan jūmys istedi, tipti ädettegidei ara-tūra bel de jazbady. Kerek deseŋiz, osy künderi Nūrsūlu kelinniŋ esiginiŋ aldyn közben toruyldaǧan da joq. Sät saiyn şalynyŋ qabaǧyn baqylap otyratyn Aiymtai köŋilin bir demdep, masairap qaldy. «Endi täubesine keldi. Bäse-au, esi joq emes edi, ūstamdy edi, sol üşin de… tūrmysqa şyqpadym ba men. Älgi ne deuşi edi, mä-hab-bat boldyq qoi…»
Erteŋine kün keşkire barlyq qoi qyrqatyn qaişyny qairap bitti…
* * *
Böksesin būlǧaŋdata qaz-qaz basyp Nūrsūlu tabaldyryqtan attady. Şal köilek-dambalşaŋ otyr edi. Qipaqtap, şalbaryn izdedi.
– Ai, kempir, qaida älgi?.. – dep aiqai saldy. Ol ne zat ekenin ataǧan joq. Kelininiŋ közinşe «şalbar qaida, kempir?» deuge auzy barar emes. Sonda da syrt kiimin kütpesten ornynan ūşyp tūryp, oǧan törden oryn ūsyndy. Jiiuly tūrǧan jüktiŋ arasynan körpeşe alamyn dep jürip, barlyǧyn qūlatyp tyndy.
Aiymtai qaitadan qisaia qaldy.
– Osy sen şalǧa ne joq, kelin bir jūmyspen maǧan kelgen şyǧar, otyrmaisyŋ ba jaiyŋa! Saqalyŋ şoşaŋ-şoşaŋ etip…
qutyŋ-qutyŋ etip… – Kempir sampyldap söilei jöneldi. Biraq ony sap tiǧan Nūrsūludyŋ üni boldy.
– Joq, men ataǧa keldim.
Aiymtai auzyn aşqan küii söziniŋ soŋyn aita almai, az-kem uaqyt aŋyra qarap qaldy. «Ne deidi myna şaitan? Endi qartaiǧanda öz şalymdy özimnen bölip äketpekşi me, saiqal!…»
– Jai ma, qaraǧym, jai ma?! – Qaqaŋ elp ete tüsti.
– Myna qaişymdy qairap beresiz be?
– E-e, sol ma, men bir närse bolyp qalǧan eken desem… Tastap kete ǧoi, qairap bere qoiaiyn…
«Qalqam» degen sözdi tiliniŋ ūşynda ūstap qaldy. Kempirdiŋ közinşe aitsa, oŋaşada miynyŋ qūrt etin jeidi. Äitpese, aityp-aq jiberer me edi… Janarymen jep qoia jazdap, esikten äzer şyǧaryp saldy.

* * *
Nūrsūlu – jalǧyzbasty kelinşek. Küieui Älekei osy Qaharmandarǧa qarasty jigit edi. Soǧysqa attandy da, sodan qaityp oralmady. Özi de joq, öldi degen habary taǧy da joq. Äiel bolyp, pūşpaǧy qanamaǧannyŋ biri – osy Nūrsūlu. Qaityp erge şyǧudy osy künge deiin oilamapty. Bälkim, oǧan basty sebep – sol küieuinen habar bolmai, köp uaqyt äri-säri küi keşkeni de bolar… Bala kötermegen soŋ ba, onyŋ dene bitimi de, bet-pişini de jap-jaqsy saqtalypty. Oqta-tekte aina aldyna kelgende, Nūrsūlu öz sūlulyǧyna özi de tamsanyp-tamsanyp alatyn. Jūp-jūmyr aq baltyrlaryn jaltyratyp köşemen ketip bara jatqanda auyldyŋ erkek kindigi tügel moinyn eriksiz būryp qarauşy edi. Ol soǧan läzzattanatyn…
Auyl-üi aǧaiyn araǧa tüsip, äri jaqyn, äri jastau bir qaiynaǧasyna qosa salmaqşy bolǧan änebir jyly, būl at-tonyn ala qaşty. Tuǧannan bir bet bolyp ösken edi, sol minezin taǧy da körsetti. «Öz betimşe otyramyn, eger oǧan erik bermeseŋder, törkinime qaitamyn dedi. El işi ünsiz tyna qaldy. «Kelinin elge syiǧyzbai, quyp jiberdi» degen ösekke taŋylarmyz dep qoryqty aqsaqaldar jaǧy.
Söitip, ol erke kelin atanyp, köp jyldan beri özimen-özi ömir keşip jatqan jesir kelinşek.
Qaharman şaldyŋ soŋǧy kezdegi qylyǧyn ol da baiqaǧan. Sosyn ädeii dalaǧa şyqqanda, eŋ qysqa şyt köilegin üstine kietin. «Adam qartaisa da, köŋil şirkin, qartaimaidy» degen ras eken-au. Sūlulyqqa sūqtanu jas-käri demei – bärine de birdei bolǧany da… Men nege öz köŋilimdi özim päseite beremin. Äli eluge de tola qoiǧam joq. Endeşe, köŋil qalauyn tym qymtai bermeiin, sezimge de säule qaldyraiyn. Kim biledi, äli-aq… eluden asyp, alpysqa iek artqan şaǧymda köŋil qalauyn tauyp, küieuge de şyǧyp ketermin…»
Būl – Nūrsūludyŋ oiy.

* * *
Nūrsūlu üige taǧy keldi.
– Sūlu kelin-au! – dei bergende, şaldyŋ sözin bölip, arǧy jaǧynan Aiymtai aiqailady.
– Kelin, mūnda kelşi, sandyqty köterisip jiberşi…
– Qazir, apa! – dedi Nūrsūlu. Sonan soŋ qaiynaǧasyna jaqyndai tüsip, baiqausyzda aǧytylyp ketken tüimesiniŋ arǧy jaǧynan aq baltyryn jarqyratyp:
– Myna qaişy bäribir ötpedi, qairaǧyŋyzdan ba, älde qairatyŋyzdan ba?.. – dep edi. Qariia­nyŋ keudesin kenet suyq söz qaryp ötti. Köŋildegi tätti sezim äp-sätte ada bolyp, eski qaişyǧa qarai ūmtyla tüsti de, öz etegin özi basyp qalyp, omaqasa qūlady.
– Mümkin emes, olai boluy tipten de mümkin emes, – dei berdi bar bolǧany.
Şal tūŋǧyş ret özi qaira­ǧan zattyŋ keri qaitqanyn körip tūr. «Qairatym taidy ma, kärilik jeŋdi me meni… Zaman şirkin, däuren şirkin, töbemnen qoş dep ūşqany şyǧar būl. Bar ömir, qysqa ǧana jalǧyz jalǧan… osymen aiaqtaluǧa taqaǧany ma, uai, dünie-ai!.. Istegen isiŋnen şi şyǧa bastasa, bitpegende nesi qaldy onyŋ? Ah-h!..»
Eski qobdidy janyna aldy. Qaişyny sol qolyna ūstap, oŋ qolyna qairaq alǧan qariia tap qazir asa qapaly edi.
– Kempir, a kempir! – dep üidi basyna köterdi. – Kesege su qūiyp äkel, myna qairaq äbden qurap ketipti ǧoi…
Sonan soŋ alaŋsyz otyryp alyp, keşke deiin bar ynta-zeiinin qaişyǧa audardy. Bir uaqytta boiynan quat ketip, qoly qaltyraǧanyn sezdi. «Kärilik!.. Kärilik keldi…» dep oilady işinen. «Äitpese, būǧan deiin qandai edim. Jas jigittei qylşyldap tūrǧan künder közdiŋ aldynda būldyraisyŋ-au endi…»
Tünde ūiqysy qaşsyn. Taŋ atqanşa kirpigi aiqasqan joq: ötken men ketkendi, tiriler men ölilerdi eske alyp, ūzyn-sonar qiial jetegine ersin. Älsin-älsin şoşyp oianǧan kempiri baiǧūs:
– Ūiqy bermei, delebeŋdi qozdyryp jatqan älgi sūlu keliniŋniŋ jūmyr baltyry ma?.. – dep talmau­syrai ün qatady.
– Joǧa, kempir, qausaǧan şa­ǧymda baltyrdy qaiteiin. Belim­niŋ eski qūiaŋy syzdap jatqany, uqalaşy, – dep teris aunap tüsedi de, qaitadan syrly oidy sabaqtaidy.
«Ras-au, jetpistiŋ jaǧasyna jarmasyp tūryp, meniŋ būl neǧylǧanym. Sūlulyqqa sūqtanudyŋ jöni osy ma? Qoi, kempirdi de azapqa sala bermeiin. Aljyǧan şaldyŋ äreketine ūqsap barady ǧoi özi. Atam qazaq kelinine köz tikpedi emes, köz tikken. Biraq bärin de jolymen, izimen jasady. Ämeŋgerlik dedi ony. Meniki ne?! Eluge jetpegen jigit syqyldanyp, öz keudeme özim syimai baramyn ǧoi, tüge! Täit! Jeter endi!..»
Qaqaŋ öz köŋiline özi qatty ükim jasady.
* * *
Arada birşama uaqyt ötti. Bir küni kolhoz bastyǧy Qanyş esik qaǧyp:
– Aqsaqal, kiruge rūqsat pa eken? – dep dauystaǧan.
– E, nege rūqsat bolmasyn. Kel, kir, – dep, Qaqaŋ esik aşty. Qanyş tize bükken joq. «Asyǧys edim» dedi. Sosynǧy aitqany mynau boldy.
– Kolhozymyz biylǧy qoi qyr­qymdy jaqsy aiaqtady. Audanda aldyŋǧy orynnyŋ birine şyqtyq. Būl jetistigimizde sizdiŋ de ülesiŋiz zor. Öz auzymmen raqmetimdi jetkizgeli keldim. Jüz jasaŋyz. Qairatyŋyz kemimesin. Kelinderiŋiz inileriŋizge sizdiŋ qairat-jigeri­ŋizdı ülgi ete söilesin…
Sosyn qoştasyp, şyǧyp bara jatty. Şal iştei masairap qaldy. «Kelinderiŋiz qairat-jigeriŋizdi ülgi etsin dedi, ä!.. Äni, solai… Nege ǧana kärilikke op-oŋai moiynsūnamyn… Jo-joq, men qartaiǧan joqpyn. Äli-aq…»
Şaldyŋ tätti qiialyn kempiri kilt üzip jiberdi.
– Oibai, şal-au, estidiŋ be?.. Älgi Nūrsūlu kelin… – dep, tūtyqty. Qaqaŋ selk ete qaldy.
– Nemene!.. Jaişylyq pa?.. – dep, asyǧys-üsigis sūrady.
Oiyna ärnärse keldi. Kelinge birnärse bolyp qaldy ma eken dep… Söit­kenşe bolǧan joq, kempiri:
– …Tūrmysqa şyǧatyn bolyp jatyr. Jaramdy bir erkektiŋ eteginen ūstapty deidi. Äi, özi de… soŋǧy kezde böksesin oinatyp, tym sänqoi bolyp alyp edi…
Aiymtai tūtyǧa söilese de, oiyndaǧynyŋ bärin aityp şyqty.
Şaldyŋ tūla boiy mūzdap qoia bergendei boldy. Myna habarǧa ne quanǧany, ne renjigeni belgisiz:
– E-e-e… – dedi qarlyǧyŋqy dausyn ūzaq soza tüsip.