Saltanat BAIQOŞQAROVA: BAQYTTYŊ TÖRESI – BALA SÜIý

Ekstrakorporaldy (EKŪ), iaǧni, deneden tys ūryqtandyru ädısın  elımızge, tıptı Orta Aziiaǧa alǧaş ret alyp kelgen, biologiia ǧylymdarynyŋ doktory, reproduktolog-embriolog Saltanat Baiqoşqarova Astanada da talai otbasyǧa bala süiu baqytyn syilady. Ol negızın qalaǧan ärı jetekşılık etetın  «ECOMED+» bala örbıtu klinikasynyŋ bırı elordada 2008 jyly aşyldy. Osy emhananyŋ tynys-tırşılıgı men  jasandy ūryqtandyru ädısınıŋ erekşelıgı jönınde Saltanat Berdenqyzy gazetımızge bergen sūhbatynda äŋgımeleidı. 

Jylyna 500 säbi
– Saltanat Berdenqyzy, 1995 jyly elımızge alǧaşqy bolyp, deneden tys ūryq­tandyru ädısın engızıp, näres­tenıŋ ıŋgälaǧan ünıne zar bolyp jürgen talai jannyŋ alǧysyn aldyŋyz. Baqyttyŋ ülkenı bala süiu desek, sızdıŋ jasap jürgen ısıŋız – naǧyz ızgılıktı ıs. Jūrtşylyqtyŋ özıŋızge qūrmetpen, süiıspenşılıkpen qaraityny da sondyqtan. Estuımşe, bügınde Astana qalasynda osy ädıspen jylyna 500-dei bala düniege keledı eken. Demek, elordadaǧy «Ekomed+» klinikasynyŋ materialdyq-tehnikalyq bazasy qauqarly bolǧany ǧoi…
– Bedeulıktı emdeitın «Ekomed+» ortalyǧynyŋ negızı Almatyda qalanǧanyn bılesızder. Keiın elorda Astanaǧa auys­qannan keiın bızde emdelıp jürgen adam­dardyŋ köbı osynda köştı. Olar «Ekomedtıŋ» bır bölımşesın Astanada aşu kerek­tıgın ūzaq uaqyt sūrap jürdı. Aqyry, jūrtşylyqtyŋ ötınışın jerde qaldyrmai, 2008 jyl bas şaharda osy emhanany aştyq. Alǧaşynda şaǧyn ortalyq qana boldy. Ǧimaratymyz da kışkentai edı. Basynda kadr mäselesınen de qinaldyq. Bızge kelgen därıgerler talabymyzǧa sai kelmei jatty. Köpşılıgınde jaŋa täsılge degen jaŋaşyl közqaras jetıspedı. Keibırınıŋ bılımı köŋılımnen şyqpady. Bastapqyda mamandardy tä­jıribesı mol akuşer-ginekologtardan ırıktedım. Uaqyt öte kele, būl oiymnyŋ dūrys emestıgıne köz jetkızdım. Söitıp, tört-bes jyl täjı­ribesı bar jastardy ala bas­tadym. Olardyŋ oiy tyŋ, oqytuǧa ikemdı. Bızdıŋ salada aǧylşyn tıldı bılu de şart. Al jastar tıldı de, bılımdı de tez qabyldaidy, qai-qaisysyna da qūlşynyp tūrady. Osy bastamam jaqsy ıske asty. Bız mamandardy alǧannan keiın mındettı türde şetelde oqytyp alamyz. Öitkenı, reproduktologiia – kürdelı sala. Äsırese, ekstrakorporaldy ūryq­tan­dyru ädısı yjda­hattylyqty, ūqyp­tylyqty, tereŋ bılımdı qajet etedı. Bız ıştegı balanyŋ ǧana emes, äieldıŋ de ömırı üşın küresemız. Ärı jüikeŋ de temırdei boluy kerek. Sebebı, bedeulık – psihologiialyq auru. Ūzaq jyldar boiy bala kötermei jürgen äielderdıŋ basym bölıgı depressiiaǧa ūşyraǧan. Keibırı tıpten şydamsyz. Olarmen tıl tabysyp, jyly söilese bılu kerek. Mamandarǧa talabymyz qatal bolatyny da sondyqtan. «Ekomedte» ultradybystyq zertteu degen bölek kabinet joq. Mamandarymyz UDZ-apparatyn da qosa meŋgergen.
Alaida şetelde oqytyp, kütıp-baptap, endı jemısın körıp, elge paidamyz tiedı-au degende, keibır därıgerler dandaisyp, «özım bılemdıkke» salynyp ketetını bar. Osylai, talai ret «tal qarmap» qalǧanymyz bar. Bız de qu bolyp aldyq qazır: endı jūmysqa kelgender bılıktılıgın jetıldırgennen keiın «Ekomedte» kemı bes jyl boiy jūmys ısteuı kerek. Kelısımşart boiynşa, jūmystan keterınen bır jyl būryn bızge eskertuı tiıs.
Būl – onyŋ ornyna maman daiarlauǧa jetkılıktı uaqyt.
Qazırgı künı materialdyq-tehnikalyq bazamyz da, mamandarymyz da jaqsy. Özıŋız körıp otyrǧandai, ǧimaratymyz da eŋselı.
– Al «Ekomed+» Astanada aşylǧaly mūnda jasandy ūryqtandyru ädısı arqyly şamamen qanşa bala düniege keldı?
– Alǧaşqy aşylǧan jyldary jylyna 100-ge juyq bala ömırge keldı. Keiın mamandarymyz köbeiıp, tehnikalyq bazamyzdyŋ äleuetı artqannan keiın būl körsetkış 500-ge jettı. «Ekomed+» aşylǧaly Astanada tuǧan balalardyŋ sany qazır 3 myŋnan asady.
Al Qazaqstandaǧy EKŪ-men düniege kelgenderdıŋ jalpy sany 15 myŋdy qūraidy. Būl – bızdıŋ «Ekomedtı» ǧana emes, jasandy ūryqtandyrumen ainalysatyn basqa da or­talyqtardy qosqandaǧy körsetkış.

Jasandy ūryqtandyrudyŋ nätijesı joǧary
– Ekstrakorporaldy ūryqtandyru täsılınıŋ bü­gıngı jetıstıkterı jönınde ne aitar edıŋız?
– Äieldıŋ bala köteru mümkındıgı tabiǧatynan az. Aitalyq, 20 jastaǧy äieldıŋ bır etekkır siklynda bala köteru mümkındıgı – 15-20 paiyz, 30 jasta – 10 paiyz, 40 jasta – 5 paiyz. Al ekstrakorporaldy ūryqtandyru ädısınıŋ nätijelılıgı būdan bırneşe ese joǧary. Osydan 20 jyldai būryn jasandy ūryqtandyru arqyly bala kö­teru körsetkışı bır jasaǧanda 10-15 paiyz boldy. Al qazır 60-80 paiyzǧa jettı. Iаǧni, deneden tys ūryqtandyru ja­saǧan 10 äieldıŋ alty, segızınde embrion jetıledı degen söz. Qazırgı taŋda būl sala qarqyndy damydy. Düniejüzındegı adam ūrpaǧyn örbıtu salasynda qoldanylatyn jaŋa zamanǧa sai nebır tehnologiialar şyqty. Jyl saiyn älemnıŋ eŋ myqty mamandary jinalyp, osy salany ärı qarai damytudyŋ jai-küiın talqylaidy. Sonyŋ arqasynda talai jetıstıkke jettık. Mysaly, būryn atalyq pen analyq ūryqty kriokonservasiiasy jasau, iaǧni, qatyryp qoiu täsılı joq-tyn. Jatyrdy şiryqtyryp, ūryq şyǧatyn follikulany ösıru üşın bız äielge nebır gormondyq därıler beremız. Keide jas äielderde bırden köp follikula ösıp şy­ǧady. Sol aida ūryq salǧan kezde jatyr qabyldamai, ūryq damymai qalatyn kezder bolatyn. Al qazır osy qatyru täsılınıŋ arqasynda nätije joǧary.

«Ekomed+» aşylǧaly Astanada tuǧan balalardyŋ sany qazır 3 myŋnan asady.
Al Qazaqstandaǧy EKŪ-men düniege kelgenderdıŋ jalpy sany 15 myŋdy qūraidy. Būl – «Ekomedtı» ǧana emes, jasandy ūryqtandyrumen ainalysatyn basqa da ortalyqtardy qosqandaǧy körsetkış.

Balaly boludyŋ basqa joly
– EKŪ ädısı qalai jüzege asyrylady? Būl täsıl bala süigısı kelgen kez kelgen erlı-zaiyptyǧa qoldanyla bere me?
– Joq, būl ädıstı kez kelgen adamǧa qoldana bermeimız. Onyŋ özındık asqynulary men qarsy körsetılımderı bar. Äieldıŋ densaulyǧyna ziian kelıp, ömırıne qauıp te tönuı mümkın. Bız qanşama äieldıŋ ömırımen kürestık?! Qaita joǧaryda aitqa kriokonservasiia täsılı kelgelı qauıp anaǧūrlym azaidy. Jatyrdyŋ ışın bala kötertuge daiyndaityn därı-därmektıŋ te janama äserlerı bar.
Jalpy «Ekomed+» emhanasyn tek qoldan ūryqtandyru ädısımen ǧana emes, bedeulıktı emdeumen ainalysatyn ortalyq deuge de bolady. Osynda kelgen nauqastardy aldymen bastan-aiaq tekseremız. Keibıreuler em-domnan keiın özı-aq bala köterıp ketedı. Bıreulerıne gormondyq stimuliasiia jasaimyz, endı bırı jatyrışılık inseminasiia jasaǧannan keiın jüktı bolady. Deneden tys ūryqtandyru ädısı basqa eşqandai täsıl kömektespegen jaǧdaida ǧana qoldanylady.
EKŪ – kürdelı prosess. Aldymen äieldıŋ ūryǧyn alu üşın daiyndaimyz. Analyq ūryqty şyǧaratyn follikula jasuşasyn ösıru üşın gormondyq därılermen stimuliasiia jasaimyz. Eŋ ülken dominantyq follikulanyŋ kölemı 18-20 mm jetken kezde follikuladaǧy ūryq ony jaryp şyǧu üşın taǧy bır därı berıledı. Sodan keiın jıŋışke ine arqyly follikuladaǧy sūiyqtyqty sorǧyzyp alamyz. Ony arnaiy mikroskoppen qarap, ışındegı titımdei ǧana ūryqtyŋ bar-joǧyn tekseremız. Analyq ūryqty alyp, inkubatorǧa salamyz. Onyŋ temperaturasy, qolailylyǧy bärı äieldıŋ jatyryndaǧydai etıp jasalǧan. Al ūryǧy mülde joq äielderge donor ūryq qoldanuǧa tura keledı. Osy uaqyt aralyǧynda erkektıŋ ūryǧyn öŋdep, ärtürlı süz­gıden ötkızıp daiyndaimyz. Eger erkektıŋ ūryǧy az nemese älsız bolsa, onda amal joq, İKSİ ädısıne jügınemız. Naqtylap aitqanda, eŋ sapaly, jaqsy degen spermatozoidtardy ırıktep alamyz da, arnaiy mikrohirurgiialyq qūrylǧynyŋ kömegımen ana­lyq jūmyrtqaǧa«qolmen» aparyp kırgızemız. Sosyn qoldan ūryqtalǧan embriondy ananyŋ jatyryna aparyp salamyz.
– Embrionnyŋ ärı qarai damyp, jetılıp ketetınıne kepıldık bar ma?
– Bızden ümıttenıp keletın­derdıŋ köbı osy sūraqty qoiady. Keibıreuler tıptı balany aqşaǧa satyp alatyn zattai köredı. Düniejüzınde eşkım de EKŪ arqyly bırden bala bolady degen kepıldık bermeidı. Tabiǧat bermegenge bız qalai 100
paiyz kepıldık beremız? Onyŋ üstıne äieldıŋ de, erkektıŋ de ūryǧynyŋ bärı bırdei jaramdy bola bermeidı. Mysaly, on ūryq alsaq, sonyŋ ekeuı ǧana jaramdy, qalǧanyn äljuaz nemese hromosomdyq auytqulary bar bolyp şyǧady. Keibır tüsınıgı azdar «on ūryq aldyŋdar, on bala nege ösıp şyqpaidy» dep daulasatyny bar. Sondyqtan bızge ümıt artyp kelgennen keiın tözımdılık tanytyp, jaq­sylyqtan küder üzbeu kerek.
– Sonda jasandy ūryq­tandyru arqyly da auru bala tuu mümkın be?
– Osy saualyŋyzǧa orai sızge qarama-qarsy sūraq qoiaiyn: tabiǧi jolmen kötergen ananyŋ bärı bırdei sau bala tua ma?
– Joq.
– Jasandy ūryqtandyru da däl sondai. Bız ūryqtyŋ hromosomdyq auytqularyn, auru-syrqauyn tekserıp jatpaimyz. Ol zaŋmen tyiym salynǧan. Qandai bala bolsyn, jaryq dünienı köruge qūqyly.
– Qorqynyşty eken…
– Nesı?
– Endı qanşa jyl boiy zaryǧyp kütken balasy auru bolyp tusa, qiyn ǧoi…
– Allanyŋ jazuyna, tabi­ǧattyŋ bergenıne şara joq. Bıraq gen arqyly tek ūlǧa nemese tek qyzǧa berıletın aurular bolady. Olai bolǧan jaǧdaida genetik-därıgerdıŋ qorytyndysymen ūryqtardy ırıkteimız…
– Sözıŋız auzyŋyzda, öt­kende «Ekomed+» saityn aşyp qarasam, «mende üş qyz bar, ūl jasap berıŋızşı» nemese «mende tört ūl bar, bır qyz tuuǧa kömektesıp jıberıŋızşı» degen hattardy köptep közım şaldy. Mūndai jandardyŋ tılegın oryndaisyzdar ma?
– Būl tılekterdı oryndau üşın aldymen älgı adamnyŋ bedeulık degen diagnozy boluy kerek. Jalpy EKŪ qauıpsız emes ekenın joǧaryda aittym. Bız bıreuge – ūl, bıreuge qyz kerek eken dep kez kelgen äieldı jasandy ūryqtandyruǧa ala bermeimız. EKŪ jasaǧan kezde därıgerler özderın inenıŋ ūşynda jür­gendei sezınedı. Embriondy jatyrǧa ornyqtyrǧannan keiın ony jüktılıktıŋ 12 aptasyna deiın baqylau taǧy bar. Būl – amalsyz jügınetın täsıl. Sondyqtan deneden tys ūryqtandyru jasau üşın äiel adamnyŋ jatyr tütıkşelerı bıtelgen, özınıŋ jäne erkektıŋ ūryǧy tausylǧan nemese balaly qyluǧa qabıletı joq boluy kerek. Al ūryqtardyŋ ūl, qyz ekenın de ırıktep, jatyrǧa saluǧa bolady. Ol üşın joǧaryda aitqan genetik-därıgerdıŋ qorytyndy qaǧazy boluǧa tiıs.
– Aitpaqşy, sız Astanada da adam qabyldaisyz ǧoi?
– Ärine.

«Qūtydaǧy baqyttyŋ» qūny qanşa?
– EKŪ – düniejüzınde qymbat tūratyn tehnologiia ekenı belgılı. Al elımızde būl ädıske jügıngısı keletınderdıŋ qaltasynda qanşa qarjy boluy kerek?
– Elımızde standartty ekstrakorporaldy ūryqtandyruǧa şamamen 350 myŋ teŋge ketedı. Al oǧan İKSİ ädısı qosylsa, onda 75-100 myŋ teŋge artyq töleuge tura keledı. Būl – qymbat tehnologiia. Būdan bölek, därı-därmekke ketetın qarjy taǧy bar. Onyŋ baǧasy erlı-zaiyptylardyŋ densaulyǧyna bailanysty ärtürlı. Qysqasy, em-domymen qosqanda, EKŪ ädısınıŋ jalpy qūny orta eseppen 1 million teŋgege juyqtaidy. Būl täsıl bızdıŋ elde ǧana arzan. Keibır şeteldıkterdıŋ bızdıŋ memleketke kelıp emdeletını sondyqtan. Al AQŞ jäne Europa elderınde därı-därmeksız jasandy ūryq­tandyru 10 myŋ dollar kölemın qūraidy. Qazaqstanda baǧa äzırşe tūraqtap tūr. Qanşa daǧdarys bolsa da baǧasy ösken joq. Bıraq keiın qymbattap ketuı mümkın.
– EKŪ ädısıne ürke qa­raityndar barşylyq. Äsı­rese, jasandy ūryq­tan­dyru arqyly düniege kelgen balalar erteŋgı künı özı balaly bola ala ma degen sūraq köptı mazalaidy….
– Qolmen ūryqtandyryp, jatyrǧa salǧanymyz bolmasa, būl säbidıŋ tabiǧi jolmen düniege kelgenderden eş aiyrmaşylyǧy joq. Düniejüzınde osy täsılmen alǧaş ret 1977 jyly Ūly­britaniiada düniege kelgen qyz Luiz Braun qazır tūrmysta. Ol tabiǧi jolmen ekı balaly boldy. Al elımızde jasandy ūryqtandyrumen ömırge kelgen tūŋǧyş näreste qazır 20 jas­ta. 1996 jyldyŋ şıldesınde düniege kelgen qyz bala bügınde kolledjde oqidy.

Jalpy orta eseppen EKŪ ädısınıŋ qūny 1 million teŋgege juyqtaidy. Būl täsıl bızdıŋ elde ǧana arzan. Keibır şeteldıkterdıŋ bızdıŋ memleketke kelıp emdeletını sondyqtan. Al AQŞ jäne Europa elderınde därı-därmeksız jasandy ūryqtandyru 10 myŋ dollar kölemın qūraidy.

Äieldıŋ basty mındetı ana bolu
– Statistikaǧa jügınsek, bügınde jaŋadan otau qūrǧan otbasylardyŋ 15 paiyzy bedeulıkten zardap şegıp jür. Jyl ötken saiyn bedeulık pen belsızdık mäselesı tıpten uşyǧyp barady dep mamandar dabyl qaǧuda. Jalpy erlı-zaiyptylardyŋ bala süiu qabıletınıŋ bolmauynyŋ basty sebepterı nede?
– Eger äiel men erkek üilenıp, 1,5 jyl boiy jüktılık paida bolmasa, būl bedeulık bolyp sanalady. Bedeulık ärtürlı aurularǧa, salauatty ömır saltyn saqtamauǧa bailanysty tuyndaidy. Onyŋ bastysy tüsık jasatu bolyp tūr. Bızdıŋ ortalyqqa bala kötermeuge bailanysty kelgen äielderdıŋ tarihyn qazyp otyrsaŋ, 80 paiyzy būryn tüsık jasatqandar bolyp şyǧady. Tıptı qatarynan 4-5 ret ıştegı şaranasyn aldyryp tastaǧandar da ūialmai kelıp tūrady ǧoi. Sebebın sūrasaŋ, bärı de äleumettık jäne otbasylyq jaǧdaiǧa äkep tıreidı. Būdan bölek, jatyr men jatyr tütıkşelerındegı patologiia, jynys müşelerınıŋ qabynuy, endometrioz, etek­kırdıŋ būzyluy, gormondyq būzylystar, taǧy köptegen faktorlar da bedeulıkke sebep bolady. Erkektıŋ belsızdıgı ūrpaq örbıtu jüiesındegı qabynular: atalyq bezdıŋ, quyqasty bezınıŋ qabynulary äser etedı. Sondai-aq, qazır tamaqtyŋ da qūramy özgerdı, ekologiia da bülındı. Mūndai syrtqy faktorlardyŋ de tigızetın yqpaly bar. Tıptı, ūialy telefondy şalbardyŋ qaltasyna salyp jüru de er­kektıŋ belsızdıgıne ūşyratady degen de pıkır bar.
– Reproduktologiia men embriologiia salasynyŋ bılgır mamany retınde jūrtşylyqqa qandai keŋes berer edıŋız?
– Menıŋ aitarym, jas kezderınde küieuge şyǧyp, üilenıp, bala tuyp alyŋdar. Öitkenı, uaqyt zymyrap öte şyǧady. Adamnyŋ ūryǧy şekteulı. Jas ūlǧaiǧan saiyn
ūryq ta azaiady. Äiel adam tūr­mysqa şyqqannan keiın 1-1,5 jyl boiy bala kötermese, onda uaqytty ozdyrmai, re­produktolog-därıgerge körınuı kerek. Tıptı EKŪ jasauǧa da jasqa şekteu qoiylady. Öitkenı, 40-tan asqan äieldıŋ jatyrynda embrionnyŋ toqtauy qiyn bolady. Degenmen de jüktı boludyŋ jyldam joly – osy EKŪ.
Qazırgı äielder – jūmysbasty. Mansap quyp jürıp, ana bolu baqytyn keiınge şegeredı. Ertede Kembridj universitetınıŋ bır professory: «Keiıngı kezde äielderdıŋ bedeulıgı jiıledı. Sebebı, qan ainalymy – jatyrǧa emes, miǧa ketıp jatyr» degen. Sondyqtan kez kelgen äiel eŋ bırınşı mındetı – ana bolu ekendıgın esten şyǧarmaǧany, baqyttyŋ töresı de, kiesı de bala süiu ekenın ūmytpaǧan jön.

Qymbat TOQTAMŪRAT