Ötken aptada ädette ätır men opa-dalap astanasy atalatyn Parij özın basqa qyrynan tanytty. Prezident sailauy märesıne jetıp, Batys Europanyŋ 70 mln-ǧa juyq tūrǧynynyŋ aldaǧy 5 jylǧa saiasi ūstanymy anyqtaldy. Sonymen, būl sailauda sosialisterdıŋ baǧy janyp, olardyŋ serkesı Fransua Ollandqa eldıŋ taǧdyry tapsyryldy.
FRANSUZDARǦA JARASADY…
Batys ülgısındegı barlyq ozyq ideialardyŋ qainar közı, mädeniet oşaǧy, tūtastai ädebiet älemı men bırneşe töŋkerısterdıŋ «avtory» – fransuzdardyŋ būl taŋdauyn kütpegen jäit dep aituǧa äste bolmas. Kezınde, tasqa basyp jazdyrmasa da, kelımsekterdı qūryqtap, tärtıp ornatatynyn ymmen jetkıze bılgen Sarkozi, fransuzdardyŋ «arabtar men mūsylmandarǧa» bailanysty üreilerın döp basyp, sailauda tap osy sosialisterdı şaŋ qaptyryp ketken bolatyn. Endı syrttan – qarjylyq daǧdarys, ışten – äleumettık tolqular qyspaqqa alǧan kezde, sosialister ony däl solai özınıŋ ädısımen jeŋdı. Bıraq qazaqşalap «oisyrata» dep aituǧa kelmes. Berılgen dauystar sanyndaǧy nebärı 3-4 paiyzdyq alşaqtyq, fransuzdardyŋ älı de Sarkozidıŋ qol astynda belbeuın aşqarynǧa tarta tüsıp, bırazǧa baruǧa daiyn bolǧandyǧyn körsetedı.
Batystyŋ nömırı ekınşı ekonomikasy Fransiiada sosialisterdıŋ jeŋıske jetuı, soŋǧy kezde qatygezdenıp, älde esep-qisabyn tügendep qaǧılezdenıp bara jatqan Europanyŋ saiasi älpetınde oǧaş körınıp-aq tūr. Europa köşbasşysy Germaniianyŋ kanslerı Angela Merkeldıŋ «köpmädeniettı qoǧam qalyptastyrmaq bolǧan nietımızdıŋ külı kökke ūşty» degen mälımdemesı, «endı kelımsek türık tügılı, öz bauyrymyz nemıske de kömektı eseppen beremız» degen sözben bara-bar edı. Şynymen, qai elge de «toŋmoiyn» kelımsektıŋ, järdemaqyǧa ömır süru qabıletı men bala tuuda aldyna jan salmaǧany ūnai qoimas. Al «mūsylmandarǧa» qaraǧanda öz bauyryndai körınetın antikalyq mädeniet oşaǧy – grekterdı syrtqa tepken Europany, endıgärı ūltşyldyqtyŋ sara jolyna tüsıp aldy ma dep qalǧanbyz. Endeşe, qalyptasyp kele jatqan osyndai bırtūtas saiasi beinenı ötken aptadan berı sosialistık bolǧan Fransiia būzdy da jıberdı. Soŋǧy 2 jylda 500 myŋǧa juyq jūmyssyz paida bolyp, 900-dei zauyt pen fabrikasy jabylǧan eldıŋ bärıbır adamsüigıştık ideialardy qoldauy – taŋ qalarlyq bolmaǧanmen, kütpegen jäit.
Bır jaǧynan, fransuzdar eşqaşan saiasi qisynǧa sai kelgen halyq emes. Kelesı aida – ötken aidaǧy ükımettı dar aǧaşyna apara salatyn 18 ǧasyrlardaǧy Fransiia – saiasat sahnasynda älı de sol qalpy. Ras, soŋǧy kezderı «Bostandyq! Teŋdık! Bauyrlastyq!» degen ūlttyq ūrandarynan aqyrǧy sözı tüsıp qalǧandai edı. Zidan endıgärı – kelımsekterge bailanysty liberaldy migrasiialyq saiasattyŋ jemısı emes, bolǧany ıleude bolatyn bır körınıs qana. Toqeterı, fransuzdarǧa barlyǧy jarasady.
EGER SAILAUDA ŪTYLǦYŊYZ KELSE…
Būrynǧy ışkı ıster ministrı Sarkozidıŋ ıskerlık qabıletıne qyzyqpasqa amal joq. Bıraq soŋǧy 2-3 jylda sailaudan jeŋılu üşın barlyǧyn jasady desek, oǧaş tūjyrym bolmas. Ädettegı jūrt «tabystyŋ kıltın tabu syryn» qauzauǧa qūmar bolsa, bız özımızşe «Sailaudan jeŋıludıŋ Sarkozişe ädısın» jasap körsek. Äitpese 3-4-aq paiyz araqaşyqtyq – ol üşın alynbaityn asu emes siiaqty edı ǧoi? Endeşe būrynǧy prezidenttıŋ soŋǧy ekı jyldaǧy qylyqtaryn press-beinesı arqyly saraptai keıp, kelesıdei «jeŋılu formulasyna» kelıp otyrmyz.
1. Jūmyssyzdyq jailap, kez-kelgen qoǧamnyŋ qozǧauşy küşı – studentter tolqyp jatqan kezde, qaidaǧy-jaidaǧyny aityp, eldıŋ tapqazırlık mūqtajyna ekı qainasa sorpasy qosylmaityn mäselemen ainalysu kerek. Äitpese, ereuılge şyqqan mūǧalımderge, «ol künderıŋdı älı saǧynatyn bolasyŋdar» degendei – järdemaqylary men jalaqylaryn qysqartuy – ekınşı merzımge qalam degen adamnyŋ ısı me? Būl mäselelerde Sarkozidıŋ polisailyq bolmysy qylaŋ berdı desek bolady: prezidenttık merzımı kezındegı «qanqūily» äleumettık baǧdarlamalary, Fransiiada Şarl de Golldan berı ūmytyluǧa qaraǧan ereuıldı küşpen basu ädısın paidalanuy, Tuluzadaǧy mektepte bolǧan qandy oqiǧada küdıktını öltırte saluynan – Işkı ıster Ministrı Sarkozi qaita oianǧandai.
2. Äiel. İä, eger sailauda ūtylǧyŋyz kelse… äielıŋız ben tösegıŋızdıŋ hikaiattary üi ışınde jatpasyn. Sarkozidıŋ soŋǧy ma, äiteuır üşınşı «naqsüierı» Karla Brunidıŋ sözderı men ısterınen tıptı glamur ösek-aiaŋǧa üiırsek fransuzdardyŋ özderın jerıtıp bıttı. Bolaşaq sailauşylardy, äsırese, jasyryn esepşottar men kümändı qarjylyq tranzaksiialarynyŋ jariia boluy qamyqtyrdy. Daǧdarys aiasynda oryn alǧan mūndai körınıs ūpai äkelmegenı anyq.
Sarapşylar, Sarkozidıŋ būlarǧa qosa – «äsıre et tırlıgı» kedergı boldy deidı. Bır nauqandy bastap, ony qorytyp ülgırmegen qoǧamǧa ekınşı nauqan, üşınşı ūsynysty üstı-üstıne tastai beru. Mūndai äreket, tıptı, Sarkozi siiaqty tūlǧanyŋ da harizmasyn şaiyp ketetınge ūqsaidy.
«JEŊIMPAZDYŊ ÄŊGIMESI»
Jaŋa prezident Fransua Olland, partiialas ärı özı attas, Margaret Tetcher «qulyǧyna naiza boilamaityn prezident» dep baǧa bergen marqūm Fransua Mitterannyŋ saiasi köşırmesı bolaiyn dep tūrǧan siiaqty. Baǧdarynyŋ, kez kelgen sosialistıŋ baǧdarynan aiyrmaşylyǧy joq. Sol baiaǧy – qarjy alpauyttaryn jönge salu. Nesie berudı jäne aludy şekteu. Odan qaldy – Sarkozidıŋ kezınde arzan jūmysşy küşı üşın Aziiaǧa auyp ketken öndırıs oşaqtaryn elge qaitaru. Zer salsaq, jeŋıs üşın jasalǧan populistık mälımdemeler de joq emes: halyq, onyŋ üstıne fransuzdar siiaqty halyq – qaşan da bailarǧa qyryn qaraidy.
Al endı syrtqy saiasatqa kelsek, Europada aǧylşyndar siiaqty ünemı «öz joly bar» Fransiia odaq ışınde öz yqpalyn arttyratyn syŋaily.
Özderın Europa köşbasşysy dep esepteitın Germaniia üşın qolaisyz ūsynystardyŋ alǧaşqy legı de bastaldy. Aitalyq, tūŋǧiyqqa ketıp bara jatqan grekterdı ekonomikalyq taǧdyrdyŋ tälkegıne qoia beru. Merkel Grekiiany synǧa alǧanymen, olardyŋ Europalyq Odaqta äupırımdep otyruyna saiasi jäne qarjylai kömektesıp, būl mäselede köp küş jūmsap ülgırgen edı. Al endı Merkeldıŋ yqpalymen Briusselde bekıtılıp ketken «Odaqqa tek qana ışkı defisitı jalpyūlttyq önımnen 0,5 paiyzdan aspaityn elder ǧana müşe bolsyn» degen mämılege Ollandtyŋ şüilıguı kädımgıdei jaisyz tidı.
Sarapşylar Ollandtyŋ tūsynda fransuzdar özderı üşın ömır süre bastaidy dep otyr. Otarlauşy Fransiia kezındegı bolmasa, qazırgı Fransiia üşın ǧalamdyq saiasattyŋ qyzyqtyryp tūrǧany şamaly siiaqty. Būl rette Qazaqstannyŋ ırı investory retındegı rölı de alaŋdatpai qoimaidy. Elımızdıŋ mūnai, maşina jasau, farmasevtika, qūrylys materialdardy öndıru salasyndaǧy ırı ärıptestıŋ «köŋıl-küiı» bız üşın de maŋyzdy. Bır jaǧynan, endıgärı Auǧanstanǧa äskeri mülıkterın Qazaqstan arqyly tasymaldai bastaityn fransuzdar üşın elımız, Aziia-Tynyq Mūhity aimaǧyndaǧy strategiialyq ärıptes retınde qyzyqtyratyn tärızdı. Sondyqtan, Fransiianyŋ jaŋa prezidentınıŋ «äleumetke baǧyttalǧan saiasatynyŋ» saldary bızdı janap öter degen boljam da joq emes.
Maqala qattalyp jatqanda, Elisei alaŋynan Nūrsūltan Nazarbaevqa endıgärı būrynǧy prezident Nikolia Sarkoziden jedelhat kelgenı belgılı boldy. Mazmūnyna qaraǧanda, fransuz-qazaq qatynastary Parijdıŋ saiasi köŋıl-küiınen tys bolatynǧa ūqsaidy. Eks-prezident Orta Aziianyŋ köşbasşysy Qazaqstanmen jemıstı qarym-qatynastardy özınıŋ basty jetıstıkterınıŋ bırı ekenın aityp ötken eken.
Erlan OSPAN
