– Elordamyzda ötkelı otyrǧan V Astana ekonomikalyq forumnyŋ artyqşylyqtary men kemşılıkterıne toqtala ketseŋız?
– Artyqşylyq, kemşılık degenderdı ärkım ärtürlı tüsınedı. Al ekonomist retınde menıŋ tüsınıgım mūndai ıs-şaralardan ne ūtamyz, neden ūtylamyz, ne alamyz, ne beremız, kımnen üirenemız, kımdı üiretpekpız degen saualdardyŋ töŋıregıne saiady. Osy ūstanymmen qarasaq, elımızdıŋ, maman-kadrlarymyzdyŋ, käsıptegı azamattarymyzdyŋ, tıptı, qonaq kütuşılerımızdıŋ, olardy qarsy alyp, şyǧaryp saluşylarymyzdyŋ özderınıŋ bererınen görı alary, üiretuınen üirenuı köp ekenı dau- syz. Mūndai auqymdy jūmystardyŋ artyqşylyǧy men qatar kemşılıgı de bolyp jatady. Desek te, bız üşın paidasy sol, ekonomikamyzdyŋ mazmūndy damuyna yqpal jasap, ekonomikany basqaru jūmystaryna basqa elderden ülgı alyp, täjribe almastyru, jas kadrlardy şet elderde oqytu siiaqty ūiymdyq mäselelerdıŋ şeşuın ızdestıru dep bılemın. Artyqşylyǧymyzǧa qosatyn taǧy bır mäsele, ötken tört forumnyŋ da ideialyq jüiesın, onyŋ kün tärtıbın bızdıŋ otandastarymyz özderı jasady. Onyŋ dūrystyǧynyŋ aiǧaǧy jyl ötken saiyn bızdıŋ forumǧa qyzyǧuşy elder sany ösıp keledı. Tıptı, osy jiynda talqylanyp jürgen valiuta-qarjy jüiesınıŋ arhitekturasynjaŋartu turaly ideiany elımızdıŋ
Prezidentı bastaǧan ekonomister, ǧalymdar, qarjygerler toby älem arenalarynda da tūraqty türde köterıp keledı. Älemde būl ideiany qoştauşylardyŋ sany jyldan jylǧa köbeiude. Menıŋşe, qarjy-valiuta jüiesın jaŋartu jūmysy eŋ tiımdı ekonomikalyq jūmys. Qazaqstannyŋ bır erekşelıgı bızdıŋ halyq ǧylymi ızdenıske beiım, aiyr-kürek, oraq-balǧadan görı, qalam men qaryndaşqa, kıtap pen qaǧaz jūmystaryna üiır. Bız osy basqaru jūmystarynyŋ teh- nologiiasyn, onyŋ IT tehnologiiasymen bailanysyn zerttesek, ony käsıptık därejege jetkızsek, ol jobaǧa sūranystyŋ köp bolatyny sözsız. Öitkenı, innovasiiaǧa, investisiiaǧa älem boiynşa trilliondaǧan qarjy-qarajat bölınedı. Älem boiynşa jylyna jetpıs trillionǧa jaqyn jalpy ūlttyq tabys alynatyn bolsa, ony törtten bırı osy investisiialau, innovasiialau jobalaryna jūmsalady. Onyŋ tiımdılıgın anyqtau, qajettı jobalardy taŋdau barysynda ketetın qatelıkterge, şyǧyndarǧa ekonomikanyŋ menedjerlerı, käsıpkerlerı jauapty ekenın eskersek, onda basqaru jūmysynyŋ tetıkterın, ädıstemelerın jasau qanşalyqty tiımdı, tiımsız ekenın bılesız, tüsınesız.
Endeşe, mūndai forumdar osy tetıkterdıŋ dūrys-būrystyǧyn saralaityn naǧyz oi alaŋy bola tūra paidasyz şaralar deu aqylǧa syimas. Bız nebärı besınşı forumdy ǧana ötkızgelı otyrmyz. Kemşılıkterdıŋ sapasyn anyqtauǧa älı erterek. Degenmen, kemşılıkter qataryna, men öz mamandyǧym boiynşa qosatynym mynau: forumǧa qoiylǧan ǧylymi zertteu jūmystaryn jürgızudegı baiau qimyldar, belsendılıktıŋ azdyǧy. Qazırgı uaqytta jaŋa baǧytta damudy arttyru üşın memleket tarapynan jasalyp jatqan köptegen naqty şaralardy ǧylymi-ekonomikalyq jaǧynan qoldau, saraptau, taldau jūmystary,
basqaru tetıkterın ǧylymi negızdeu, zerdeleu ädısterı älı de jetkılıksız ekenı jasyryn emes.
– Mūndai ülken forumdardy ötkızuge qarjyny qaidan alasyzdar?
– Būl sūraqtyŋ ǧalymdarǧa, onyŋ ışınde maǧan eş qatysy joq. Men forumnyŋ ūiymdastyru jūmysynda da, zertteu jūmystarynyŋ qarjy-qarajat jūmsauymen de ainalyspaimyn. Bıraq menıŋ bıletınım – forum jūmysynyŋ bızdıŋ el ekonomikasyna, ǧylymi ızdenısterımızge öte tiımdı ekendıgı. Sebebı, Astana ekonomikalyq forumy bügıngı jahandyq ekonomikalyq daǧdarystyŋ sebep-saldaryn aiqyndap, qiyndyqtan şyǧu joldaryn belgıleitın şynaiy älemdık pıkırsaiys alaŋyna ainaldy deuge bolady. Ol ol ma, tiımdılıktı bylai qoiǧannyŋ özınde, ötken tört forumnyŋ kün tärtıbın qaraŋyzşy, onda tek mezgılı pısıp jetılgen mäseleler tızbegı tūr.
Al, mezgılı jetken, şeşımı är eldı de, jeke mamandardy da qyzyqtyratyn problemalardyŋ bızdıŋ forum dodasyna uaqytymen tüsuı, jiyndarymyzdyŋ tartymdy ötuınıŋ bırden-bır kepılı dep
esepteimın.
– Jalpy, bızdıŋ ǧalymdardyŋ zertteulerı, pıkır-paiymdary, jaŋalyqtary ekonomikanyörıstetude qanşalyqty qoldanysqa enıp jür?
– Qazaqstan ekonomikasynyŋ täuelsızdık alǧannan berı 20 jyl ışınde jetken jetıstıkterı mol. Mäselen, jaqynda bızdıŋ instituty-myz aldyŋǧy şeptegı 35 eldıŋ soŋǧy on jyldaǧy ekonomikasynyŋ ösu därejesın, onyŋ qarqynyn eseptep
şyqty. Ol esep jüielı türde 2000-2010 jyldar arasyndaǧy resmi statistika boiynşa jürgızıldı. Būl jüielı taldauda tek jalpy ışkı önımnıŋ qarqyny ǧana emes, ekonomikanyŋ tiımdılıgı, kapital qaitarymy, eŋbek önımdılıgı, şyǧyn qaitarymy, innovasiialyq ekonomikanyŋ ösu därejesı siiaqty sapa körsetkışterı qamtyldy. Osy özımız ötkızgen taldau jūmysynyŋ qorytyndysy – bızdıŋ ekonomisterdıŋ, qarjy mamandarynyŋ, ǧalymdardyŋ, jalpy naqty ekonomikada ülesı bar eŋbek
adamdarynyŋ maqtanuyna tūrarlyq. Qazaqstan ekonomikasy 2000-2010 jyldar aralyǧynda osy 35 eldıŋ
ışınde sapaly ösu därejesı boiynşa qūrmettı 16-şy orynda tūr.
Qazaqstan ekonomikasynyŋ älem ekonomikasy boiynşa alatyn ornyn anyqtau, ony basqa esepşıler aldynda obektivtı däleldeudıŋ özı bız üşın ülken jetıstık. Men mynadai mysal keltıreiın, Qazaqstan täuelsızdık alar mezgılde Odaq ekonomisterı aldynda mynadai maŋyzdy mäsele talqyǧa tüstı – qai respublikanyŋ dotasiialyq ekenın, al qaisysy donorlyq qabılettı ekenın däleldep şyǧu qajet. Bızdıŋ el ekonomisterı, mamandary Qazaqstannyŋ dotasiiada boluy odaq boiynşa baǧanyŋ dūrys qoiylmauynan ekenın däleldep şyqty. Osydan 20 jyl būrynǧy eseptıŋ dūrystyǧyn naryqtaǧy şikızattyŋ qazırgı baǧalary däleldep otyr. Mūndai naqty jeŋıster qazır de barşylyq. Mäselen, bızdıŋ bastamaşyl top infliasiia därejesın esepteu
mäselesımen ainalysyp, onyŋ dūrys şeşımın ızdestırude. Onda jalpy EO – 27 elderı boiynşa bızdıŋ esebımız resmi statistikanyŋ körsetkışınen auytquy ne bärı 3% bolsa, onyŋ ışındegı bırsypyra elderdıŋ, äsırese şyǧys evropa elderı körsetkışterınıŋ auytqu därejesı 20-25% paiyzǧa deiın jetedı. Bız būl esebımızdı forum jūmysyna qatysatyn käsıbi mamandarǧa, Nobel syilyǧynyŋ la-ureattaryna körseteiın dep otyrmyz. Bıraq ǧylymi ızdenıs oŋai bıte qoiatyn şarua emes. Degenmen, fransuzdyŋ ūly jazuşysy Viktor Giugo «uaqyty kelse, jaŋa ideia tas jarady, tas jarmasa bas jarady: tolǧaǧy jetken ideiany toqtatuǧa eşqandai eldıŋ armiiasynyŋ küşı kelmeidı» deptı. Däl osyndai jaŋa ideiany bastauşynyŋ bırı bızdıŋ eldıŋ Prezidentı Nūrsūltan Nazarbaev ötken forumda «Soŋǧy 70 jyl ışınde ekonomikalyq kataklizmderdı tudyrǧan tereŋ mäseleler älı şeşılmegen. Aldyŋǧy
daǧdarystyŋ älemge tigızgen jan-jaqty jäne obektivtı taldau sabaǧy qajet. Eŋ maŋyzdy sabaǧy bolyp – ekonomikalyq saiasattaǧy disbalanstardyŋ jol berılmeuı bolyp keledı», – dep atap öttı.
Ras, älemnıŋ bedeldı ekonomisterımen qarjygerlerınıŋ, ırı ärı damyǧan elderdıŋ jetekşı basşylarynyŋ aitulary boiynşa da, resmi statistika boiynşa da, aqşa ainalysy men tauar ainalymy arasyndaǧy aiyrmaşylyq bırte-bırte ösıp, me- jelengen deŋgeiınen asyp barady. Aqşany qūrǧaq aidau saiasaty, naqty ekonomikanyŋ tynysyn taryltuda. Qazaqstandyq bastamaşyl toptar, būl topqa men de kıremın, osy aiyrmaşylyqty, aiyrmaşylyq sebebın ǧylymi bazadaǧy konseptu- aldy ajyratylymdarǧa negızdelgen ekonomikalyq basqaru indikatorlary men qoldanbaly qūraldaryn ızdeumen ainalysady. Bızdıŋ instituttyŋ belsendı toby qazırgı valiuta-qarajat jüiesınıŋ ölşemderın zerttep, kündelıktı qoldanylyp jürgen infliasiia degen tüsınıktemenıŋ ekonomikany basqaru jūmysynyŋ qūraldaryn jandandyruǧa maŋyzdy ekenın (JIÖ defliatory) däleldep, ony anyqtaudyŋ jaŋa tehnologiiasyn jasauǧa bolaty- nyn körsettı. Men ideologiiaǧa emes, bılımge baǧynatyn ekonomikalyq proble- malar toptamasyn bütındei naryqqa beru kerek dep oilap qana qoimai, osy mäselelerdı köpten zert- tep jürmın. Eger osy men köterıp otyrǧan JIÖ defliatorynyŋ ölşeu mölşerınıŋ teoretikalyq jaǧyn qorytyndylap, bız jasaǧan esepteulerdıŋ maŋyzdylary turaly aitsaq, olar mynalar. Bırınşıden, JIÖ defliatorynyŋ qūramyna kıretın üş ingredient anyqtaldy. Olar – öndırıs şyǧyndarynyŋ infliasiia indeksı, aqşalai infliasiia indeksı, baǧa infliasiianyŋ indeksı. Al JIÖ defliatorynyŋ özı osy üş indika- tordy bır bırıne köbeitu arqyly esepteledı. Bızge qajet aqşanyŋ satyp alu qabılettılıgı JIÖ defliatoryna ǧylymi-tehnologiialyq progresstıŋ paidaly koeffisientıne tura proporsional, al, JIÖ defliatoryna kerı proporsional ekendıgı anyqtaldy. Bız jasaǧan teoriialyq qorytyndy boiynşa ekonomikanyŋ damu qarqynyn esepteuge jaramdy naqty JIÖ aqşanyŋ satyp alu qabılettılıgı arqyly esepteledı. Jalpy ışkı önım defliatorynyŋ jaŋa tüsındıruı boiynşa naqty jalpy ışkı önımdı tauar baǧasynyŋ indeksı emes, aqşanyŋ satyp alu qabılettılıgı arqyly eseptep, ekonomikamyzdyŋ naqty ösu därejesın anyqtauǧa jaramdy basqaru qūraly retınde paidalanuǧa bolady. Osyǧan säikes, naqty jalpy ışkı önım (JIÖ) aqşany satyp alu qabılettılıgın nominaldyq JIÖ-men köbeitu arqyly anyqtalady.
Ekonomikanyŋ ösu därejesın anyqtau būrynǧy dästür boiynşa da eseptelıp, ekı ädıste salystyru, taldau jūmystaryna qatar paidalanylǧany dūrys bolar edı. Endı sūraǧyŋyzǧa sūraqpen jauap bereiın. Özıŋız oilaŋyzşy, älemde joǧaryda men qorytyndylap otyrǧan ideia älı ömırge jol taba almai jürse, ony Qazaqstannyŋ belsendı bır toby zerttep jürse jäne ol ideia, Giugo aitqandai, tolǧauy jetken, sūranysqa ie joba jasauǧa arqau bolsa, ony sız qalai baǧalar edıŋız? Al onyŋ baǧasyn resmi ädıstemelermen de anyqtauyŋyzǧa da bolady. Ol ädısteme boiynşa, eger jaŋa ideiaǧa negızdelgen tehnologiia jasalsa jäne ol daǧdarysqa tosqauyl bola alsa, onda onyŋ qūny daǧdarysqa bailanysty şyǧyndardyŋ 10-12 paiyzyna teŋ bolatyny anyq. Būdan bızdıŋ fanta-
ziiamyz jetpeitın, jetse adam balasy ilanbaityn körsetkış tuyndaidy….
– «İnnovasiialyq biznes – bäsekege qabılettı ekonomikaǧa jol» taqyrybynda VII İnnovasiialyq kongress ötedı eken. Būl kongrestıŋ Qazaqstanǧa engızılıp jatqan investisiialyq-innovasiialyq jobalarǧa äserı bar ma?
– Ärine, bar. Aldaǧy forumnyŋ özınen Qazaqstanǧa engızuge jaraityn jaŋa innovasiialyq-investisiialyq jobalarǧa kelısımşarttar, memorandumdar jasalady dep kütudemız. Alaida, sızdıŋ būl sūraǧyŋyzǧa VII İnnovasiialyq kongresstıŋ sessiialaryna qatysuşy jäne jauapty mamandar tolyǧyraq jauap beredı dep oilaimyn.
– «Köşbasşylar dialogy» törtjaqty pıkırtalas barysynda qazaqstandyq belsendılık pen bedel qanşalyqty deŋgeide tanylmaq?
– Bızdıŋ instituttyŋ belsendı tobynyŋ ekonomikalyq basqaru jūmysyn jaqsartuǧa arnalǧan tehno- logiiasyn bırsypyra eŋbekterımızde körsettık, qyzyǧuşylyǧy bar mekemelerge jıberdık. Endı ol materialdardy besınşı ekonomikalyq forumǧaūsynyp otyrmyz, onyŋ qanşalyqty biık, tömen därejede ekenın, onyŋ baǧasyn töreşıler anyqtasyn.
– «Jūmsalǧan qarjy artyǧymen öteledı» dep otyrsyzdar ǧoi…
– İä, men ǧylymǧa jūmsalǧan qarjy artyǧymen öteletınıne dau joq deimın. Menıŋ būl pıkırım tek belsendı toptyŋ ǧana emes, Qazaqstannyŋ ekonomika ǧylymdaryna jūmsalatyn şyǧyndarynyŋ öteluıne de qatysy bar. Būlai deitınımız, qazaqstandyqsarapşylardyŋ baǧasy boiynşa, kazırgı taŋda naqty sektor öz damuynyŋ altynşy satysynda tūr, bio jäne nanotehnologiialar zerttelıp, jaŋa intellektualdyq materialdar ıske qoldanylyp jatyr. Osy naqty sektor ekonomikasyna süiemel bolarlyq, basqaru jüiesı jäne valiuta-qarajat jüiesı qajet. Olar naqty sektordyŋ ekınşı tynysyn aşady, ūlttyq ekonomikanyŋ naqty sektorynyŋ
materialdyq-tehnikalyq bazasyn qūrudy jyldamdatady jäne olardyŋ intellektualdyq küşterın damytady. Qazaqstan ekonomikasynyŋ ösuın syrttai baqylau şetel investorlary üşın qanşalyqty maŋyzdy bolsa, öz elımızdıŋ ekonomikasyn köteru jäne oǧan üles qosu bız üşın sonşalyqty maŋyzdy. Eŋ bastysy kapital qaitarymy belgılengen normativten kem bolmauy şart.
Al sūraǧyŋyz men ūsynyp otyrǧan jobaǧa jūmsalǧan qarjy turaly bolsa, onda ol jobaǧa älı bır tiyn da jūmsalǧan joq. Men «Jūmsalǧan qarjy artyǧymen öteledı» dep jalpy forum şyǧyny turaly aityp otyrmyn.
— Uaqyt bölıp sūhbattasqanyŋyzǧa rahmet!
Sūhbattasqan
Tılekgül ESDÄULET
