Biyl qazaq ädebietınıŋ jäne qazaq jurnalistikasynyŋ jaryq jūldyzy Maǧjan Jūmabaiūlynyŋ 130 jyldyǧy elımızde jäne şetelderde keŋınen atalyp ötude. Mereitoi aqynnyŋ tuǧan jerı – Soltüstık Qazaqstan oblysynan bastaldy. «Astana aqshamy» gazetı de osy mereilı dataǧa orai aqynnyŋ ömırı men şyǧarşylyǧyna qatysty būryn-soŋdy aitylmaǧan derekterdı maǧjantanuşy ǧalymnyŋ zertteulerı arqyly jalpaq jūrtqa jariialap otyr.
Alaş arystarynyŋ bırı, qazaqtyŋ aiauly perzentı, aqyn, küresker Maǧjan Jūmabaidyŋ ömırı, qyzmetı, şyǧarmaşylyǧyna qatysty bızge älı beimälım dünie az emes. Solardyŋ bır parasyna belgılı abylaitanuşy jäne maǧjantanuşy ǧalym, akademik, filologiia ǧylymdarynyŋ kandidaty, Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı, M.Qozybaev atyndaǧy Soltüstık Qazaqstan memlekettık universitetınıŋ professory Zarqyn TAIŞYBAIMEN aşyq äŋgımede qanyq boldyq.
– Qadırlı Zarqyn Syzdyqūly, 2007 jyly jaryq körgen «Maǧjannyŋ Qyzyljary» monografiiaŋyz aqynnyŋ ömırı men qyzmetı turaly maǧlūmattardy naqty jazba derektermen, mūraǧat qūjattarymen baiytqan bıregei qūndy eŋbek retınde baǧalandy. Osy eŋbekte alǧaş ret «Maǧjannyŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧynyŋ eleulı kezeŋderı» degen anyqtama derekter berılıp, şyǧarmaşylyq ömırbaiany ǧylymi türde uaqyt retımen, oqiǧalar jelısımen naqtylandy. Äitse de ūly aqynnyŋ ömırıne, şyǧarmaşylyǧyna qatysty qalyŋ oqyrmandy oilandyratyn saual köp. Mäselen, jūrttyŋ köpşılıgı Maǧjan, Mırjaqyp, Jüsıpbek jäne basqa da Alaş qairatkerlerı keŋes ökımetıne qarsy bolyp, 1937-38-jyldardaǧy jappai repressiia kezınde atylyp kettı dep oilaidy. Äŋgımemızdıŋ älqissasyn osydan bastasaq.
– «Maǧjan Jūmabai 1937 jyly atylyp kettı», «1937 jyly atylǧandardyŋ bärı keŋes ökımetıne qarsy bolǧan» degennıŋ bärı – bos söz, ūly daqpyrt. Maǧjannyŋ bırde-bır öleŋınde: «Keŋes ökımetı qūrysyn!», «Men keŋes ökımetıne qarsymyn!», «Kommunistık partiiaǧa qarsymyn!» degen söz joq. «Leninge, Stalinge qarsy boldym» dep aqyn jazǧan emes. Kerısınşe, Maǧjan – eŋ bırınşı keŋes ökımetın qoldaǧan adam. Osy sözıme naqty tarihi derek keltıreiın. 1919 jyly Kazrevkom qūrylyp, keler jyly, iaǧni 1920 jyly Ombyda Kazrevkomnyŋ Sıbır biurosynyŋ «Kedei sözı» atty partiialyq gazetı şyǧa bastaidy. 22 aqpanda tūŋǧyş sany jaryqqa şyqqan sol gazettıŋ qūrastyruşy, şyǧaruşysynyŋ bırı – Maǧjan Jūmabai. «Kedei sözın» alǧaşqy sanynan bastap tügel zerttedım. 1922 jyly 19 nauryzda ol gazettıŋ atauy «Bostandyq tuy» bolyp özgeredı. Onda da Maǧjan qyzmet ıstegen. Būl basylym «Ūşqynnan» (qazırgı «Egemen Qazaqstan») 3 aidan keiın şyqqan. Ony jūrt qazır «Soltüstık Qazaqstan» gazetınıŋ atasy dep jür, olai ǧana emes. Tarihi ädıldıkke jügınsek, Soltüstık Qazaqstan, Kökşetau, Aqmola, Qaraǧandynyŋ oblystyq, tıptı qalalyq, audandyq gazetterınıŋ bärı «Kedei sözınen» taraǧan degenımız jön. Gazettıŋ 1-sanyndaǧy maqalalarǧa qol qoiylmaǧan. 2 jäne 3-sanynan bastap Maǧjannyŋ publisistikasy şyǧa bastaǧan. Bırden baiqaǧanym, Maǧjan ne turaly jazsa da (azyq-tülık, sauda, ışkı-syrtqy saiasat, öleŋ-jyr) ünemı qazaqtyŋ azattyǧy, täuelsızdıgı, memlekettıgı turaly aityp otyrady. Söitıp otyryp, Lenindı maqtaidy. Ol kezde, bır ǧajaby, RSDRP partiiasy, onyŋ bolşevikterı dep maqtamaidy. Keŋestık qūrylys patşanyŋ samoderjaviesınıŋ tepkısınen qazaqty qūtqardy dep jazady. «Kedei sözınıŋ» 1921 jylǧy 19 nauryzdaǧy sanynda «Ekıden bır» atty kölemdı maqalasy gazettıŋ ekı betıne jariialanǧan. Ol maqalada 1921 jyly 31 qaŋtar-30 nauryz aralyǧynda bolǧan orys şarualarynyŋ köterılısı turaly aitylady. Qyrǧyn soǧys Soltüstık Qazaqstan, Kökşetau, Aqmola, Atbasar öŋırın qamtidy. Maǧjan bolsa sol köterılıstıŋ qazaqtarǧa qatysy joq dep jazady. «Būl köterılıstıŋ maqsaty – keŋes ökımetın qūlatu, al qazaqqa teŋdık äpergen – keŋes ökımetı. Patşanyŋ zamanynda qazaqty kım adam qūrly körıp edı? Orystyŋ qamşysy qazaqtyŋ arqasynda oinaǧan, qazaqta eşqandai teŋdık bolmaǧan. Bızge teŋdık alyp bergen – keŋes ökımetı!» dep ūrandap jazady. Mūndai ūstanymyn 1922 jyly jazǧan «Qyzyl tu», «Avtonomiia kımdıkı?» degen öleŋderınen köremız.
– Zaqa, «Bızdıŋ aldymyzda ekı ǧana jol bar. Azattyq ne qūldyq. Ne sovet bostandyǧy. Ne Nikolai men Kolchaktyŋ qūldyq qamyty. Mıne, qazaqqa osyny ūǧatyn mezgıl jettı. Ärelıktı mümkın emes ekenın talai täjıribe körsetkendei boldy. Qazaq endı köruge tiıs. Aldymyzda ekı jiyn qara tūr. Bıreuı – el bolam degen qazaqty şetınen bauyzdau kerek dep qylyşyn daiarlap tūrǧan Dutov, İvansov, Rinov syqyldy qara jüzder. Ekınşısı – qūldyqta ezılgen sorly eldı qatarǧa kır, el bol dep qūşaǧyn jaiyp tūrǧan Lenin, Stalin joly» dep jazǧan Maǧjan aqynǧa qyp-qyzyl jala qalai jabyldy? Jalpy, Maǧjandy kım aqtady? Osy saualdyŋ jauaby älı künge deiın nege aitylmai keledı?
– Sonau 1912 jyly jaryqqa şyqqan «Şolpan» atty öleŋder jinaǧynan bastalǧan jala ömır boiy soŋynan qalmady. Maǧjanǧa jabylǧan jalanyŋ jaǧdaiyn aitaiyn. Aqyn 1960 jyly 8 tamyzda aqtalady. Maǧjandy aqtaǧan eşbır qazaq emes, iaǧni bız emes. 1959-60-jyldary Maǧjannyŋ äielı Zylihanyŋ N.Hruşevke jazǧan aryzy boiynşa Qazaqstan KGB-synyŋ tergeuşısı Mūqaev tereŋ zerttep, Maǧjannyŋ qylmysy joq ekenın däleldeidı, bıraq aqtai almaidy. Tergeu qorytyndysynda däl solai «qylmysy joq» dep jazylǧan. Bıraq Qazaqstan Jazuşylar odaǧynyŋ basqarmasy bergen qorytyndyda: «Maǧjan Jūmabaidyŋ şyǧarmaşylyǧy, negızınen, kontrrevoliusiiaşyl» dep jazylǧan. Sondyqtan ıstı qysqartuǧa bolmaidy dep jazǧan. Al Türkıstan äskeri okrugınıŋ prokurory 1937 jylǧy ükımge protest jazyp, taǧy bır prokuror tekserıp, «Maǧjan Jūmabaidyŋ eşqandai qylmysy joq» dep aqtaidy. «Tıptı Maǧjan Jūmabai Japoniianyŋ şpiony boldy degen eşbır ız joq, oidan şyǧarylǧan» dep jazady da, ıstı qysqartady. Älgı Mūqaev degen tergeuşı Maǧjannyŋ jazyqsyz ekenın bırneşe ret däleldeidı, bıraq aqtau jaǧyna kelgende «Qazaqstan jazuşylaryna» qarsy tūra almaidy. KGB bastyǧynyŋ orynbasary Arystanbekov te aqtauǧa därmensız bolyp, erıksız qol qoiyp bekıtken. Tıptı prokuror «japon şpiony» degen sözge qatysty qūjatta bylai jazypty: «Keŋes ökımetınıŋ qauıpsızdık qyzmetınde mūndai mälımet joq. Maǧjan tügıl, basqalarda da: «Keŋes Odaǧynda Japoniianyŋ şpiony bolypty» degen aqparat müldem kezdespeidı. Mūnyŋ bärı qyp-qyzyl jala». Söitıp, prokuror ıstı jabu üşın Qazaqstannyŋ KGB-syna hat jazady. Ony alǧan KGB-daǧylar «Maǧjannyŋ şyǧarmaşylyǧy turaly öz pıkırlerıŋızdı berıŋızder» dep Qazaqstan Jazuşylar odaǧyna hat joldaidy. Sol kezde Jazuşylar odaǧynyŋ ekınşı hatşysy Äbdılda Täjıbaev qol qoiǧan qorytyndy qūjatta: «Maǧjannyŋ barlyq şyǧarmalarynyŋ tüp negızı – kontrrevoliusiialyq, sondyqtan da ony aqtauǧa bolmaidy» dep jazǧan. Qazaq KSR Halyq jazuşysy, ǧylym doktory, professor Ä.Täjıbaev zamandas-qandastarynyŋ qorlyǧy men kekesın mazaǧyna ūşyraǧan Maǧjannyŋ pūşaiman pendeşılıkten 1925 jyly jazǧan «Toqsannyŋ toby» degen öleŋıne qarsy şyǧyp, ūly aqynnyŋ jer basyp jürgenın köp körıp, qarǧap-sılegen edı. 1989 jyly şyqqan «Jūmabaev Maǧjan şyǧarmalary: öleŋder, poemalar, qara sözder» atty kıtabyna alǧysöz jazǧan ol zamana jelı qalai soqsa, solai jyǧylǧany turaly: «Būl menıŋ de, menı tärbielep söiletken aǧalarymnyŋ da tarih aldyndaǧy keşırılmeitın künäsı edı» deidı. Iаǧni qūlaǧyn qalai būrasa, solai söilegen patefon degen aspap bolǧanyn moiyndaǧanyna da şükır. Bıraq qazırgı qazaq halqyn ölşeusız auyr qasıretke ūşyratqan saiasi quǧyn-sürgın zamanynda būl «patefondardyŋ» jai ǧana sairap qoimaǧanyn, öz ärıptesterı men qandastarynyŋ ölımıne tıkelei qatysty ekenın bügıngı ūrpaq bıluge tiıs. Kontrrevoliusioner dep revoliusiiaǧa, qoǧamdyq qūrylysqa qarsy qolyna qaru alyp köterılgen adamdy aitady. Al Maǧjannyŋ şyǧarmalarynyŋ eşqaisysynan ondai qarsylyq körmeisız. Qarsylyq Maǧjannyŋ baspasözdegı bilıktıŋ jūmysyn synaǧan maqalalarynda bolǧan. Jergılıktı şeneunıkter, auyldaǧy şolaq belsendıler eŋbekşı halyqtyŋ aqysyn jep, bızdıŋ jeŋıp alǧan avtonomiiamyzǧa, ornatyp alǧan ökımetımızge, qazaqqa ziianyn tigızıp jatyr dep jazǧan. Bızde osy psihologiia qazır de bar. Mysaly, sız bızdıŋ qoǧamdy paraqorlyq jailap kettı dep jazsaŋyz, «Äi, mynau täuelsızdıkke qarsy jurnalist eken» dep kınälaidy. Sol kezde Maǧjanǧa jabylǧan jalanyŋ qandai bolǧanyna közıŋız jetedı. Bız tıptı: «Aqyn bolǧan soŋ, bırde bolmasa bırde «Kompartiia qūrysyn!», «Lenin qūrysyn!» dep jazǧan şyǧar» dep oilaimyz. Bıraq Maǧjanda ondai sözder joq. Onyŋ sebebın aitaiyn. Keŋes ökımetıne qarsy bolǧannyŋ özınde, Maǧjan siiaqty joǧary bılımdı, ülken intellektual, ziialy adam bilep-töstep tūrǧan qūrylymǧa, bileuşı partiiaǧa jūdyryq ala şyqpaidy. «Kajdaia vlast zaşişaetsia» degen söz bar. Ol «Myna bilık qūrysyn!», «Osy bilıktı qūrtaiyq!» dep jazu üşın hat tanymaityn qaraŋǧy bıreu boluy kerek. Kördıŋız be, Maǧjannyŋ zamandastarynyŋ osyǧan da miy jetpegen ǧoi! Qandai ülken qiianat deseŋızşı?! Osyny Säken Seifullinge qatysty da aitar edım.
– Maǧjan turaly köp aityldy, köp jazyldy, alda da jazylady. Bıraq bügıngı ūrpaq Maǧjannyŋ tragediiasy degendı bıluı tiıs dep oilaimyn.
– 1919 jyly Ahmet Baitūrsynovtyŋ Leninge jazǧan haty bar. Men osy hatty özımşe qazaqşaladym. Sonda Ahaŋ: «Bız keŋes ökımetın qūrdyq. Bilıktı qolǧa aldyq. Qazaq halqy quandy, Lenin joldas! Kommunisterge bükıl dünienı berdık. Al kommunister degen köbeiıp kettı. Ümıtımız tas-talqan boldy. Ädıletsızdık qazaqtyŋ salt-sanasyn, tarihi damu jolyn joiyp jatyr. Sız qūryp bergen Kazrevkomnan eşteŋe şyǧatyn türı joq. Bızdıŋ jaŋa ökımetke degen meselımızdı qaitaryp, maŋdaiymyz tasqa tiıp otyr» dep jazady. Maǧjandykı de däl osyndai ūstanym. Onyŋ adal aqyndyq jüregı, appaq perışte nietı oryndalmai qalyp, tūman basyp kettı. «Aldymyzda keleşek joq, halqymyz ne bolady?» dep qaiǧyrdy. «Qala men dala» degen öleŋınde: «Qala degen qazaqty būzyp boldy tügel, bırınşıden, ylǧi sauda, ekınşıden, ötırık, bırın-bırı aldau jäne taǧy sol siiaqty. Sonda qazaqtyŋ aŋǧal daladai keŋ jüregı, saf auadai taza köŋılı – bärı lailanyp bara jatyr» dep jany küizelıp jazady. Ol orys samoderjaviesı qūlap, ornyna jaŋa ökımet keluın qoldady, qazaqqa jaqsylyq keletınıne sendı. Alaida memleket bilıgın zaŋsyz basyp alǧan bolşevikterdıŋ de, orys emes halyqtarǧa jaily bola qoimaitynyn qairan aqyn tüsıngen joq edı. Men osyny parallel jasap, bügıngı zamanǧa keltıremın. Bız täuelsızdıgımızge quandyq. Alaida qoǧamdy jappai paraqorlyq jailady. Bäzbıreuler oilap qalar «Täuelsızdıktıŋ bergenı osy ma?» dep. Bır şaruaŋdy şeşu üşın mındettı türde aqşa beruıŋ kerek. Täuelsızdık alǧan soŋ aqşasy barlar – adam, aqşasy joqtar adam bolmai qaldy. Ökınıştı-aq! Alaş zamanynda keŋes degenıŋ şetınen biurokrat, töreşıl, joq-jıtıktıŋ moinyna mınıp alǧan, juastar älı taiaq jep jür, juandar älı myqty bolsa, qazırgı küiımız osyǧan ūqsas. Öz basym ekı zamandy körgen adam retınde osylai tüsınemın. Endı sızge Qazaqstandaǧy repressiianyŋ tarihyna bailanysty taǧy bır qaiǧyly jaǧdaidy aitaiyn. Jalpyǧa mälım, 1929-36 jyldary repressiianyŋ alǧaşqy tolqynynda 42 qairatker qamaldy. Mūhtar Äuezov, Älımhan Ermekov 3 jyl şartty jazamen aman qaldy. «Qatelerın» moiyndap, gazetterge jazdy, özderın-özderı aiyptady. Osy jerde mynadai masqara bolǧan. Almatynyŋ tergeuşılerı qylmystyq ıstı bıtırıp, Mäskeuge bekıtuge jıberedı. Tızımdegı jiyrma adamnyŋ ışınde Maǧjan bar. Mäskeu būl tergeudıŋ qorytyndysyn maqūldamai: «Tūtqyndaǧylardy tügel bosatyŋdar, olardyŋ qylmysy tolyq däleldenbegen» degen nūsqau beredı. Bıraq Almaty būǧan kelıspeidı. Mäskeuge bırınen soŋ bırı ekı telegramma jıberıp: «Eger būlar sottalmai aman qalsa, Qazaqstandaǧy sosializm qūrylysyna böget jasaidy» dep jazady. Mäskeu erıksız maqūldaǧan bolyp, qol qoiady. Atylǧandary atylyp, atylmaǧandary jer audarylyp, Soloves lagerıne kettı ǧoi. Qisyn mynadai, eger olar 1930 jyly sottalmasa, 1937 jyly da atylmaityn edı. Öitkenı 1938 jyly atylǧandar sol 1929-30 jyldary qamalǧandar edı ǧoi. Däl osy epizodtyŋ kuägerı, sol qūjattardy aşyp, jariialaǧan professor – Alaştyŋ ardaqty ūly Tūrsyn Jūrtbai. Bıraq Tūrsynnyŋ jazǧandaryn şūqşiyp oqyǧan kım bar? Qairan dünie!
