Tarihty tügendeu bır kündık ıs emes

Ǧalym, tarih ǧylymdarynyŋ doktory, professor Bürkıtbai Aiaǧannyŋ qaŋtar aiynda Qazaqstan, Resei, Täjıkstan, Tatarstan avtorlar ūjymy bırlesıp daiyndaǧan «Qazaq handyǧy tarihyndaǧy Şibandar (Şeibandar, Şaibaqtar) äuletı Ibır-Sıbır, Deştı Qypşaq, Mäuerennahr aimaqtarynda» atty kıtaby oqyrmanǧa tanystyryldy. Tuyndynyŋ tūsaukeserınen keiın tarihşyny äŋgımege tartyp, Deştı Qypşaqtyŋ soŋǧy hany Äbılqaiyr Şibannyŋ tarihtaǧy rölı jäne taǧy basqasy turaly sūradyq.

– Äbılqaiyr han kım? Tarihtaǧy ornyn qalai baǧamdaimyz? Bırınşı osy sūraqtyŋ basyn aşyp alsaq.

– Osy sūraqqa ızdenıstı toǧyz jyl būryn Qazaq handyǧynyŋ qūrylǧanyna 550 jyl bolǧanda bastadym. Keŋes tarihşylary bızdıŋ tarihty būrmalaǧan tūsy köp. Mäselen, Äbılqaiyr Şiban (Siban, Şeibanid) handy KSRO kezınde tek qana Özbek hany retınde körsettı. Kezınde tarih fakultetınde oqyǧan studentterge Äbılqaiyrdy qazırgı özbektermen teŋestıre aituşy edı. Tek bılımı tereŋ mūǧalımder ol qazaqqa jaqyn Deştı Qypşaq hany ekenın aituşy edı. Būl eskıden qalǧan tūjyrymnyŋ aqiqatyn tabu üşın köp ızdendım. Endı tarihi hronologiiaǧa qarap, Äbılqaiyr kım ekenın oŋai bıluge bolady. Sodan 2015 jyly menıŋ «Äbılqaiyr – Şaiban – Deştı Qypşaqtyŋ soŋǧy bileuşısı» degen monografiiam şyqty. Keiın 2018 jyly kıtap qaita basyldy. Al 2020 jyly «Ūlyq Ūlys – Altyn Orda memleketı tarihy. Därıster kursy» atty kıtabym qazaq jäne orys tılınde jaryq kördı. Al bız aityp otyrǧan Şiban Joşy hannyŋ kenjesı, ol – Orda Ejen, Batu men Berkenıŋ ınısı. Iаǧni «töre» tūqymynan.

Derekterdıŋ habary boiynşa, 1412 jyldary Äbılqaiyr Şibanid Saraişyq qalasynyŋ maŋynda düniege keldı. Onyŋ atalary jäne äkesı Däulet-Şaih Noǧai Ordasynyŋ aimaǧy jäne Aq Ordamen şektesetın jerge ielık ettı. Ol jastaiynan soǧys önerıne maşyqtanyp, el basqaru ısın üirendı, söz önerın meŋgerdı.

Aq Ordanyŋ saiasi täuelsızdıgın nyǧaituǧa meilınşe küş salǧan Ūrys han (Orys han emes) 1361-1376 jyldary Syǧanaqta bilık etedı. Osy arada aita keter jait, Ūrys han – Aqniiazdyŋ laqap aty. İslam dınınde laqap aty Mūhammed bolatyn, onyŋ mınezı qyzu, aşulanşaq bolǧasyn «Ūrysqaq» nemese «Ūrys han» dep atap ketken siiaqty. Odan keiın Baraq han Syǧanaqty qaita qalpyna keltırıp, Aq Ordany saiasi ortalyqqa ainaldyruǧa küş saldy. Baraq qaitys bolǧannan keiın, Temır äuletınıŋ tolassyz şabuylynan qala älsırep, ondaǧy bilık Şiban ūrpaǧynan şyqqan Äbılqaiyr hannyŋ qolyna uaqytşa ötedı. Is jüzınde Aq Orda ömır süruın toqtatyp, onyŋ ornyna Äbıl­qaiyr handyǧy paida boldy.

1428 jyldary ol Ertıstıŋ sol jaq jaǧalauynda, Tobyldyŋ qūiar saǧasy aumaǧynda Äbılqaiyr (Qostanai oblysy) han bolyp köterıldı. 1430 jyldary Tümen (Şyŋǧys-töre, ol qalany Chinga-Tura dep te aitady) qalasynyŋ tızgının ūstady. Onyŋ Sıbır handyǧyna han bolyp baruy zaŋdy edı. Sol kezde Sıbırdı Şibannyŋ ūrpaqtary basqaratyn. 1440 jyldary Tümennen oŋtüstıkke köş aşyp, bırınşı Esıl özenıne kelıp, sosyn Atbasarǧa, Ūlytau­ǧa toqtaidy. Ol atasy Joşy han mäŋgılık tynyştyq tapqan Ūlytau dalasynda bırneşe jyl tūraqtaidy. 1446 jyly Ūrys (Aqniiaz – Mūhammed) ūrpaqtary qolyndaǧy Syǧanaqqa keledı. Maŋaiyndaǧy qalalardyŋ bırazy Ämır Temır ūrpaqtarynyŋ qolynda bolatyn. Parsy tılde jazǧan Mahmud Kuhistanidıŋ jazuynşa, Äbılqaiyr qalyŋ äskerımen 1444 jyly Qarataudan tüsken kezde şahar basşylary oǧan öz erkımen berıledı. Sosyn han meşıtke kelıp qūtba oqyp, qalany basqarudy qolyna alady.

Sūltandar arasyndaǧy taqqa talas pen qarjylyq daǧdarys saldarynan bilık jüie­sı älsırep, HV ǧasyrdyŋ 20-40 jyldary Sıbır handyǧy, Noǧai ordasy, Äbılhaiyr handyǧy, Qyrym handyǧy, Qazan handyǧy bolyp bölındı. HV ǧasyrdyŋ 50-60 jyldary Qazaq handyǧy men Astrahan handyǧy enşısın aldy

Jalpy Äbılqaiyrdyŋ ömırı Sıbırden keiın Qazaqstannyŋ batys, soltüstık, ortalyq jäne oŋtüstık öŋırınde öttı. Syǧanaqqa ornyqqan ol Ürgenış, Būhardy basyp alyp, Samarqandty alty-jetı ret şapty. Bıraq ol ärqaşan qaita öz elı Deştı Qypşaqqa, qaitadan Syǧanaqqa kelıp tūraqtady. Taǧy bır eskeretını, Äbılqaiyr men onyŋ ūrpaqtarynyŋ tılı – qypşaq tılıne (iaǧni qazaq tılıne jaqyn), al özbek tılı – qarlūq tılıne jatady. Äbılqaiyr hanǧa baǧynǧan taipalardy keiın «köşpelı özbekter» dep ataǧan. Deştı Qypşaqty balama retınde «Özbek dalasy» dep te atady.

Ol kezde Äbılqaiyrdyŋ da, qazaq sūltandardyŋ da qol astynda bügıngı qazaqtyŋ ru-taipalary baǧyndy. Mysaly, bügıngı qazaqtyŋ ru-taipalary: qoŋyrat, qypşaq, naiman, maŋǧyt jäne taǧy basqasyn aituǧa bolady. Tıptı keibır rular ekıge bölınıp, ekı jaqty qoldady. Bıraq Äbılqaiyr han ölgennen keiın olar 1470-jyldary Qazaq handyǧyna qosyldy.

Özbek tarihşylary öz eŋbekterınde Äbılqaiyr han Deştı Qypşaqtan kelgen Mäuerennahrdy tonaǧan qatygez han retınde körsetedı. Al qazırgı özbekter öz memleketın Ämır Temırden bastaidy. Osydan tüietın oi, Äbılqaiyr Deştı Qypşaqtyŋ soŋǧy hany.

– Qazaq, özbek etnikalyq sipatqa qalai ie boldy?

– Orda Ejennen taraǧan han-sūltandarǧa ergender «qazaq» dep atalyp, Aq Ordaǧa ie bolsa, Şaiban äuletınıŋ soŋynan ergender «özbek» atalyp, Mäuerennahrdaǧy Temır imperiiasyn qūlatyp, memleket qalyptastyrdy. Jalpy «qazaq» sözı – rulardy bırıktıruşı atau. «Moŋǧol», «özbek» sözınde osyndai män bar, iaǧni ol politonim atau bolyp, keiın etnonim bolady. Şyŋǧyshan qūrǧan imperiia ūlttar men ūlystardy «moŋǧol» atauymen bırıktırdı. Bıraq būl bır ūlttyŋ atauyn körsetpeidı. Moŋǧol degenımız «Myŋ qol» nemese «Mäŋgı el» degenge saiady. KSRO, sovet, keŋes degen ūlt joq, 15 respublikany bırıktırgen odaq emes pe?!

Qazaq halqynyŋ qalyptasuyn türık etnogenezınıŋ bastaluyna jatqyzady. Türkı kezeŋındegı şaruaşylyq-mädeni ömır keiın türkı halyqtarynyŋ köbıne tän boldy. HV ǧasyrda Qazaq handyǧy tılı men dılı ortaq ru-taipalardyŋ bırıguımen qūryldy. HVI ǧasyrda qazaqtyŋ etnikalyq territoriiasyn bırıgıp, osy arqyly qazaqtyŋ halyq bolyp qalyptasu barysy bırjolata aiaqtaldy.

Parsy tıldı tarihşy Fazllallah Ruzbihannyŋ mälımetınşe, HIII ǧasyrdan berı «qazaq» atauy jalǧasyp kelgenı, HV ǧasyrdyŋ bırınşı jartysynda «qazaq» degen etnosaiasi qauymdastyqtyŋ bolǧandyǧyn jäne sol kezde «qazaq» dep atanudy abyroi sanaǧanyn aitady. Qazaq – erkın, köşpendı degenge tura keledı. Bır qyzyǧy, «qazaq» ta, «özbek» te maǧyna jaǧynan bır-bırıne jaqyn, ekeuı de «erkın», özıne-özı qojaiyn degendı bıldıredı. Ekınşı jaǧynan, qazaq terminı politonimdık maǧynada qoldanyldy.

1500 jyldardan bastap Äbılqaiyr hannyŋ nemeresı Mūhammed pen Mahmūd Mäuerennahrǧa auyp, ondaǧy täjık te, sart ta «özbek» bolyp atala bastady. Iаǧni «Özbek» etnonimın Orta Aziia jerıne Şibandar äuletı auystyrdy.

– Bır sözıŋızde Äbılqaiyr han Syǧanaqty qūtty qala sanaǧanyn, Mäuerennahrdaǧy qalalardy basyp alsa da, qaitadan özınıŋ astanasyna kelıp otyrǧanyn aittyŋyz. Jalpy Syǧanaq qalasyn qalai tanyp, därıptep jürmız? Sol jaǧyna toqtalsaŋyz.

– Syǧanaq qala bolyp XII-XVI ǧasyrlarda körkeigende Iаsy, qazırgı Türkıstan jai qalaşyq bolatyn. Syǧanaq bır kezderı aty mäşhür şahar bolǧanymen, qazır topyraq jūtqan, kereksız, mänsız tarihi orynǧa ainaldy. Negızı Saraişyqtan keiın Ūlttyq qūryltaidy ötkızuge sūranyp tūrǧan jerdıŋ bırı – Syǧanaq qalasy. Mūnyŋ rämızdık mänı de bar. Qyzylorda qalasy Keŋestık kezeŋde el astanasy boldy. «Qyzyl» degen sözdıŋ türık tılınde «altyn» degen ūǧymdy da beredı. Iаǧni «Altyn Orda».

Syǧanaq şahary parsy, arab, armian, orys derek közderınde köp kezdesedı. Ol derekterdı men Ūlyq Ūlys – Altyn Orda tarihynda naqtylap keltırgen bolatynmyn. Sebebı Deştı Qypşaqtyŋ eŋ maŋyzdy qalalarynyŋ bırı bolyp sanady. H ǧasyrda ömır sürgen arab geografy äl-Mūkaddasi Syǧanaqty Otyrarmen kındıgı egız qala dep körsetedı. İbn Haldun, Mūhammad Haidar Dulati, Munşidıŋ eŋbekterıne qaraǧanda, kezınde Syǧanaq şahary Samarqand, Būharaǧa qaraǧanda äigılı bolǧanǧa ūqsaidy.

Orta ǧasyrda Syǧanaqtyŋ äigılı boluynyŋ bır sebebı – 2 myŋ jylǧa juyq Ūly dalanyŋ saiasi ortalyǧy sanaldy. Qypşaq handyǧynyŋ (HI-HII ǧasyr), Aq Ordanyŋ (HIII-HIV ǧasyr), Äbılqaiyr handyǧynyŋ (HV ǧasyr), Qazaq handyǧynyŋ (HVI ǧasyr) astanasy boldy. Ekınşı sebebı – Ūly Jıbek joly boiyn­daǧy ırı sauda-ekonomikalyq ortalyq boldy. Būl sözımızge Fazlallah ibn-Ruzbihannyŋ «Şaharda kün saiyn bes jüz tüienıŋ etı quyrylyp, keşke qarai odan tüiır de qalmaidy» degen sözı dälel. Üşınşı sebebı – ruhani-mädeni jäne dıni-aǧartuşylyq ortalyq retınde baǧalandy. Mūndaǧy mektep-medreseler, meşıtter, kıtaphanalar şahardyŋ daŋqyn asyrdy. Tıptı arab-parsy derekterınde Berke han islam dının Syǧanaqta qabyldaǧany jazylǧan. Ortaǧasyrlyq önerkäsıp oryndary qalyptasty, qolöner jaqsy damydy, egın jäne mal şaruaşylyǧymen äigılendı. Qalanyŋ maŋynda jüzım, alma baqtary boldy jäne jabaiy eşki, jabaiy qoi jäne basqa da januarlar öpip jüpdi. Mūndai derekterdı arab, qytai, parsy, ortaǧasyrlyq türkı ǧalymdary eŋbegınen tabuǧa bolady.

Europalyq köpester, saiahatşylar, diplomattar Ūly Dalaǧa köptep kelıp, Syǧanaq qalasyna arnaiy toqtady. Olardyŋ ışınde, Marko Polo, Rubruk Vilgelm, Plano Karpinidy bölıp-jarmau kerek. Rubruk pen Karpini saiahatynda Batu men Berkenı körıp, Ūlyq Ūlys halqynyŋ ömır süru saltyn bılıp, qala mädenietın baǧdarlady. Getum degen armian patşasy Qaraqorymǧa bara jatqanynda Syǧanaqqa toqtaǧany jazylady.

Qala üşın Aq Orda handary men Temır ūlysy arasynda, keiınırek Qazaq handary Būryndyq, Qasym men köşpelı özbek hany Mūhammed Şaibani, onyŋ ūrpaqtary talasyp, talai kes­kılesken soǧystar oryn aldy. Osydan-aq uaqytynda qalanyŋ saiasi mänı zor bolǧanyn paiym­daimyz.

– Qazaq handary men Şaibaniler Syǧanaq şaharyna köp talasu sebebı nede?

– Kerei men Jänıbek Orda Ejennen (kei avtorlar Toqai-Temırden deidı) tarasa, Äbılqaiyr Şibannan taraidy. Ekeuı de – Joşynyŋ ūly.

Ūrys han men onyŋ ūrpaqtary Aq Ordanyŋ bileuşısı retınde, Äbılqaiyr han Deştı Qypşaqtyŋ bileuşısı retınde Syǧanaqqa ielık ettı, ärı Orda Ejennen (Toǧlyq-Temırden) taraǧan handar jäne Äbılqaiyr han özı de keibır balalary da, mysaly, tūŋǧyşy Şah-Būdaq Syǧanaq qalasynyŋ maŋyna jerlengenı anyq. Kesene de sol jerde bar. Ūlttyq taǧylymda ata-babasy jatqan jerdı özınıŋ otany sanaidy emes pe? Iаǧni qazaq handary da, şibaniler de Syǧanaq qalasyna talasuy – zaŋdylyq. Olar babasynyŋ bilık etken qalasy retınde qarap, öz ielıgıne qaitaruǧa tyrysty.

– Endı äŋgımemızdı Ūlyq Ūlysqa būrsaq. Biyl ­Prezident Qasym-Jomart Toqaev aitqandai, imperiia­nyŋ 800 jyldyǧyn atap ötemız. Bız Ūlystyŋ zaŋdy mūragerımız be?

– Memleket basşysy el tarihynyŋ myŋjyldyq mejesın belgılep, tereŋ zertteuge pärmen berdı. Bıle bılsek, mūnyŋ saiasi mänı zor.

Ūlyq Ūlystyŋ şyǧys bölıgı Aq Orda dep ataldy. Alyp imperiianyŋ taǧynda Joşynyŋ ūrpaqtary bilık etse, Jänıbek pen Kerei – Joşynyŋ tıkelei ūrpaǧy. Qazaq handary kımnıŋ jolyn, kımnıŋ ideiasyn jüzege asyrdy, ärine, Joşy hannyŋ maqsat-mūratyn jalǧastyrdy. Iаǧni bızdıŋ tarihymyz tereŋ. Eŋ basty däiek, Ūly Dalada Joşy Ūlysy saltanat qūryp, memlekettılıktıŋ negızı qalandy desek, sol eldıktıŋ eŋsesın tıktep, tūǧyryn bekıtken jer – Ūlytau. Prezident alǧaşqy Ūlttyq qūryltai ötkızetın oryn retınde osy jerdı taŋdauy kezdeisoqtyq emes. Mūnyŋ astarynda Joşy Ūlysynyŋ zaŋdy mūragerımız degen ideia jatqany anyq.

Joşy ūlysynyŋ aimaǧynda qūrylǧan imperiia – Ūlyq Ūlys dep atalyp kelgen-dı, tek HVII ǧasyrda ǧylymi ainalymǧa «Altyn Orda» atauy endı. Būl sözdı alǧaş poliak tarihşysy, diplomaty Iаn Dlugoş, al keiın nemıs geografy Hristian Krauze  qoldandy.

Sūltandar arasyndaǧy taqqa talas pen qarjylyq daǧdarys saldarynan bilık jüiesı älsırep, HV ǧasyrdyŋ 20-40 jyldary Sıbır handyǧy, Noǧai ordasy, Äbılhaiyr handyǧy, Qyrym handyǧy, Qazan handyǧy bolyp bölındı. HV ǧasyrdyŋ 50-60 jyldary Qazaq handyǧy men Astrahan handyǧy enşısın aldy. Ūlyq Ūlystyŋ qūramynda bolǧan ru-taipanyŋ 99 paiyzy keiın Qazaq handyǧyn qūrdy. Bızden alşaq qalǧan taipalar – Şyryn men Baryn, taǧy ūsaq bırneşe taipa tatar ne özbekke kettı. Sondyqtan Altyn Orda bilıgınıŋ barlyq elementterı: basqaru jüiesı, salt-sana men dästür-daǧdysy jalǧasty häm jaŋǧyrdy. Tıptı jer-su ataularynan sabaqtastyq tabuǧa bolady.

– Nege imperiia tarihy tolyq zerttelmei keledı?

– Kezınde Keŋes bilıgı ortaǧasyrlyq imperiianyŋ tarihyn zerttep, nasihattauǧa şekteu qoidy. Tek Tatarstan tarihşylary batyldyq tanytyp, «Älem tarihyndaǧy Altyn orda» atty üş tomdyq kıtap şyǧardy. Qazaqstanda būl taqyryp «Ūly dalanyŋ jetı qyry» baǧdarlamasy aiasynda keŋınen zerttele bastady. Būǧan deiın akademik Älkei Marǧūlan, Sūltan ­Tūrsynov (ol kısı Reseide tūrady), Veniamin Iýdin, Klavdiia Pişulina sekıldı tarihşylar Ūlyq Ūlys – Altyn Ordanyŋ tarihynan azdy-köptı eŋbek jazdy. Sondai-aq ǧalymdar Meruert Äbuseiıtova, Beket Kärıbaev, Radik Temırǧaliev Orda tarihyn zertteude zor üles qosuda.

Ūly memlekettıŋ tarihyn jazu bır kündık ıs emes. Daiyn­dalyp jatqan «Qazaqstan tarihynyŋ köp tomdyǧynda» Ūlyq Ūlys arnaiy qamtylyp, tarihtaǧy orny jan-jaqty körsetıledı.

– Soŋǧy sūraq. Täuelsızdık jyldary ūlt tarihyn qanşalyqty jaza aldyq?

– «Mädeni mūra», «Tarih tolqynynda», «Ūly dalanyŋ jetı qyry» baǧdarlamasy aiasynda arab, parsy, qytai, armian tılındegı derek közderınen qūndy mälımetter aldyq. Sondai-aq Egipet, Fransiia, Türkiia, Moŋǧoliia, Resei, Ūlybritaniia elındegı arhivtık qūjattardan Qazaqstanǧa qatysty qūjattyq-mälımetter Şyǧystanu institutyna jetkızılıp, arnaiy ortalyqqa qūjattar jinaluda. Alaşorda tarihy belgılı bır deŋgeide zertteldı. Ūjymdas­tyru taqyrybynda biraz aqiqat aityldy. Ūly Otan soǧysy turaly jazylyp jatyr. Endı saq däuırı men Türık qaǧanaty tūsynan bastap kezeŋ-kezeŋımen taldanyp, ūlttyq tarihymyzdyŋ konsepsiiasyn tüzıp, tarihi jadymyzdy oiatu mındetı tūr. «Qazaqstan tarihynyŋ köp tomdyǧynda» osy mındetter oryndalatyny anyq.

Öz basym, 40-tai zertteu­şı-­ǧalymmen bırlesıp, qazırgı Qazaqstan tarihyn saralaudamyz. Sol sekıldı, saq-ǧūn däuırı men türık qaǧanaty tūsy, islam dınınıŋ keluı, Ūlyq Ūlys däuırı qamtyǧan kezeŋderdı ǧalymdar toby bırlese zerttep, ūlttyq tarihymyzdyŋ konsepsiiasyn tüzıp, jazuda.