2020 jyly Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev «Qazaqstan bailyǧynyŋ teŋ jartysy bar-joǧy 162 adamnyŋ qolynda» degen edı. Sodan berı ne özgerdı? Äleumettık ädılettılık prinsipterı qanşalyqty ornady? 2023 jyly kepılsız tūtynuşylyq kredit 9,5 trillion teŋgege jetse, 8,6 million adamnyŋ qarjy instituttaryna qaryzy bar. Ötken jyly bır ǧana «Halyq bankı» aksionerlerıne 276,8 milliard teŋge dividend töleudı şeştı. Teŋsızdıktıŋ bır mänın osylai aşuǧa bolady.
TABYS TEŊSIZDIGI
Tabys teŋsızdıgı – būl ärtürlı adamdar men äleumettık toptardyŋ arasynda tabys bölınuındegı aiyrmaşylyqty sipattaityn körsetkış. Koeffisient arqyly memlekettıŋ damu deŋgeiın jäne adamdardyŋ ömır süru sapasyn anyqtauǧa bolady. Tabystyŋ teŋsızdıgı ekonomikalyq tūrǧyda ǧana emes, saiasi äserı aiqyn körınıp, JIÖ ösuınıŋ baiaulauyna, kırıstıŋ mobildılıgı tömendeuıne, kedeilık deŋgeiınıŋ joǧarylauyna äser etedı.
1980 jyldan berı älem elderınıŋ tūraqtylyǧyn saralaǧanda tabys, bailyq jäne mümkındık teŋsızdıgıne baǧa beru dästürı qalyptasty. 44 jyl būryn älemdegı tabysy eŋ joǧary 1 paiyz adamnyŋ (75 million adam) qaltasyna älemdık kırıstıŋ 27 paiyzy tüsse, tabysy tömen 50 paiyz adamdar (3,7 milliard adam) jalpy kırıstıŋ 13 paiyzyna ie boldy. Sodan berı, tabys teŋsızdıgınıŋ araqatynasy alşaqtap, bailar baiyǧan üstıne baiyp, kedeiler kedeilene tüstı.
Tabys teŋsızdıgın baǧalaudyŋ tanymal körsetkışınıŋ bırı – Djini indeksı. İtaliia statisı Korrado Djini äzırlegen teŋsızdık teŋdeuı bailyqty böludıŋ statistikalyq ölşemı sanalady. Reitingtıŋ būl türı boiynşa Norvegiia 22,70 paiyzben köş bastasa, odan keiın Slovakiia (23,20) men Sloveniia (24,00) ornalasty. Al tabys teŋsızdıgı Afrika elderınde öte joǧary. Mäselen, Oŋtüstık Afrikada – 63,00 paiyz, Namibiiada – 59,10 paiyz, Surinamda 57,90 paiyzdy qūraidy.
Halyk Finance analitikalyq ortalyq jetekşısı Sanjar Qaldarovtyŋ sözınşe, Qazaqstan halqynyŋ jartysyna juyǧy ailyǧy tömengı jalaqydan az, ärı tabysynyŋ jartysynan astamyn azyq-tülıkke jūmsaidy. Eldegı bailardyŋ ülesı 10 paiyz bolsa, olar ūlt bailyǧynyŋ 60 paiyzyna ielık etedı. Bailyq teŋsızdıgı boiynşa Qazaqstan Afrika elderımen bır qatarda. Demek, damyǧan eldermen salystyrǧanda ekonomikalyq teŋsızdık teŋ emes, halyqtyŋ äleumettık äleuetın arttyruda salyq zaŋnamasyna özgerıs engızıp, esep pen statistikany, özın-özı basqarudy jetıldıre tüsu maŋyzdy.
– Qazaqstanda tabys teŋsızdıgınıŋ negızgı problemasy – eŋbekaqy mölşerı tömen. Take-profit.org portaly jariialaǧandai, Şveisariiada ai saiynǧy ortaşa jalaqy mölşerı – 7442 dollar, Liuksemburgte – 6692 dollar, Daniiada – 6341 dollar, Singapurde – 4588 dollar, Norvegiiada 4976 dollar qūrasa, Qazaqstanda – 657 dollar. Aiyrmaşylyǧy – 6-10 esege deiın. Bır ǧana Norvegiianyŋ negızgı tabys közı mūnai bolsa, bızdıŋ elde mūnai-gazdan bölek, tüstı jäne qara metallurgiia, uran taǧy basqa sirek kezdesetın mataldar bar. Solai bola tūra, salystyrmaly türde ortaşa jalaqy mölşerı tömen, – dedı äleumettanu magistrı Ainūr Ainarbek.
BAILYQ TEŊSIZDIGI
Äl-auqat teŋsızdıgı – būl ärtürlı adamdar men äleumettık toptardyŋ arasyndaǧy aktivterdıŋ bölınuındegı aiyrmaşylyqtan körınedı.
Bailyq teŋsızdıgı adamdardyŋ tapqan aqşasyn baqylaityn tabys teŋsızdıgımen tyǧyz bailanysty. Alaida äl-auqat teŋsızdıgı tek kırıstı ǧana emes, sonymen qatar banktık şottardyŋ, aksiialar men investisiialardyŋ, üilerdıŋ jäne avtokölıkter, zergerlık būiymdar, öner jäne basqa da qūndylyqtar siiaqty jeke mülıktıŋ qūnyn qamtidy. Bailyq teŋsızdıgı – köp elderdıŋ äleumettık tūrǧydaǧy ädıletsızdıgınen habar beredı.
Bailyq teŋsızdıgı eŋ joǧary elderdıŋ reitingısı boiynşa Braziliia 52,9 paiyz, Kolumbiia 51,5 paiyz, Angola 51,3 paiyz deŋgeiınde. Bailyqtyŋ bölınuı jönınde Slovakiia (23,2 paiyz), Sloveniia (24 paiyz), Niderlandy (26 paiyz) özge elderge ülgı bola alady. Norvegiia, Şvesiia, Daniiadaǧy skandinaviialyq model boiynşa el bailyǧy bır qolǧa şoǧyrlanuǧa jol bermeidı. İndekste Qyrǧyzstan 29 paiyzben, Qazaqstan 27,8 paiyzben baǧalanypty.
Afrikada tabys teŋsızdıgı memlekettıŋ ekonomikalyq qūrylymynda jatyr. Iаǧni sybailas jemqorlyq jailap, investisiia tartudy tejep, tabysty salalar monopoliialandy. Europadaǧy eŋ bai 1 paiyz adamdar jalpy tabystyŋ 12 paiyzyn, al eŋ kedei 50 paiyzy tabystyŋ 22 paiyzyn alady. Mūny Oŋtüstık Afrikamen salystyrǧanda 20/10 paiyzdy qūraidy.
Bailyq az adamnyŋ qolyna şoǧyrlanǧan kezde qoǧam üşın jaǧymsyz saldary artady. Djini koeffisientı – bailyq teŋsızdıgın baǧalaudyŋ bır qūraly. Bıraq tabystyŋ ornyna būl jaǧdaida halyqtyŋ jeke toptary arasyndaǧy bailyqty (nemese aktiv qūnynyŋ) bırkelkı böludıŋ auytqu därejesı qoldanylady. 2022 jyly Qazaqstandaǧy äl-auqattyŋ Djini koeffisientı şamamen 0,75 boldy.
Jalpy, dünie jüzınde äl-auqat teŋsızdıgı – tabys teŋsızdıgıne qaraǧanda özektı mäsele. Bailyq teŋsızdıgı – eldıŋ tūraqtylyǧyna äser etetın qūbylys. 2022 jyly Qazaqstandaǧy eŋ bai 10 paiyzy jalpy aktivtıŋ 60 paiyzyna, eŋ joǧary 1 paiyzy 30 paiyzǧa ielık ettı. Būl körsetkış boiynşa Qazaqstan Afrika elderımen şamamen bır deŋgeide.
Äzırge äleumettık ädıldık tolyq ornap bıtken joq, nätijesınde bailar baii tüsse, kedeiler kedeilenıp barady. Soŋǧy 20 jylda halyqtyŋ äl-auqatynyŋ deŋgeiı tömendedı.
Äl-auqat indeksı boiynşa öŋırler arasynda Soltüstık Qazaqstan oblysy köş bastysy, Atyrau, Aqtöbe oblysy men Astana qalasynda qalypty jaǧdai tırkeldı.
MÜMKINDIKTER TEŊSIZDIGI
1990 jyly päkıstandyq Mahbub ul-Hak bastaǧan ekonomister adam damuynyŋ indeksın ūsyndy. Sol jyldan berı BŪŪ Damu baǧdarlamasy adam damuy turaly baiandama jariialap keledı. Adamdardyŋ saiasi üderısterge qatysu mümkındıgı, qauıpsızdıgı men qūqyǧy qorǧaluy, äleumettık ädıldık prinsipı saqtaluy, ūzaq ömır süru deŋgeiı men sapaly ömır salty, bılım beru men medisina salasyndaǧy servizdık qyzmettıŋ sapasy esepke alynady.
Teŋsızdık mäselesın şeşude memlekettık basqaru jüiesın özgertudı talap etedı. Jalpy mümkındıkter teŋsızdıgın baǧalaudyŋ täsılı köp. Halyk Finance analitikalyq ortalyǧynyŋ mamandary aimaqtyq teŋsızdıktı, iaǧni adamnyŋ tūratyn jerıne bailanysty tuyndaityn teŋsızdıktı baǧalauǧa basymdyq berıptı.
2023 jyldyŋ 2-toqsanynda Djini koeffisientınıŋ eŋ joǧary mänı Şyǧys Qazaqstan, Ūlytau, Pavlodar jäne Soltüstık Qazaqstan oblysynda baiqalyp, onyŋ deŋgeiı 0,3-ten asty. Olardan keiın Almaty men Astana, sondai-aq Qaraǧandy men Abai oblysy keledı.
Būl rette eŋ tömengı körsetkışter eldıŋ batysynda – Maŋǧystau jäne Atyrau oblysynda baiqaldy. Mūnai öndıruşı öŋırlerdegı kırıs deŋgeiınıŋ joǧary boluyna bailanysty boluy mümkın. Irı megapolis – Şymkentte koeffisient tömen.
– Mümkındıkter teŋsızdıgın eldıŋ är öŋırınde ärkelkı baǧalau kerek-aq. Soltüstık jäne şyǧys öŋırlerde kadr tapşylyǧyna bailanysty adamdar qalaǧan jūmysyn tez tauyp, mansaptyq tūrǧyda köterıluıne mümkındıgı köp. Al oŋtüstık öŋırlerde kerısınşe, jūmysqa ornalasu üşın tanys-tamyr men qarjy kerek. Onsyz ekı qolǧa bır kürek tabu qiyn. Degenmen, jūmys ıstep, qyzmette kareralyq ösemın degender Prezidenttık jastar kadr rezervın paidalanuy äbden bolady, – dedı äleumettanuşy Ainūr Anarbek.
Adamnyŋ barlyǧy teŋ jäne tolyq erıktı ideiasyn ūstanǧan kommunizm qoǧamynda jalpyǧa bırdei qūndylyqtar qalyptastyrylsa, kapitalistık qoǧamda eptı, belsendı adamdar tabysty bolady. Sondyqtan naryqtyq qatynasty baǧdar etken elderde mümkındıkter teŋsızdıgıne obektivtı baǧa beru qiyn.
P.S: Äleumettık damudyŋ türlı deŋgeiı teŋsızdıktıŋ bazasy sanalady. Eldegı ajyrasu, suisid, halyqtyŋ bankterge jappai qaryzdanu jäne taǧy basqa jaǧymsyz qūbylystardyŋ oryn aluy teŋsızdık teŋdeuıne bailanysty. Endeşe, jaŋadan qūrylǧan Ükımet ūlt bailyǧyn teŋ bölıp, qoǧamda orta tap ökılderınıŋ ülesın köbeituge köŋıl bölgenı dūrys.
