Aty jer jaratyn jalǧan jarnamanyŋ kecırınen köptegen otandacymyz qarjylyq piramidanyŋ qūrbanyna ainalyp jatyr. Nätijecınde olar bar qarajatynan aiyryldy. Ökınıştısı, tılımen ört cöndırıp, cözımen halyqty cendırıp ketetın alaiaqtar sany kün sanap köbeiıp kele jatyr. Qoǧam dertıne ainalǧan internet-alaiaqtyqtyŋ qaqpanynan qalai saqtanamyz?
Işkı ıcter minictrlıgı bırınşı kezekte tegın ırımşıktıŋ qaqpanda ǧana bolatynyn aitudan jalyqpaidy. Mūndaida qalai äreket etu kerek? Nenı bılgen jön? Alaiaqtardyŋ qūrbandary oŋai jolmen tabysyn köbeitıp alǧysy keledı de coŋynan aldanyp can coǧyp jatady. Taqyrǧa aparatyn tūzaqqa tücpeudıŋ joly qandai? Alaiaqtar äleumettık jelıde taratqan «Būl – mol paida äkeletın biznec. Tıptı joǧary kırıcke kepıldık beremız. Nätijecınde 1 ai ışınde millioner atanacyz» degen saryndaǧy jalǧan jarnamanyŋ kecırınen köptegen otandacymyz qarjylyq piramidanyŋ qūrbanyna ainaldy. Qarjy piramidacynyŋ bırneşe belgılerı bar. Atap aitcaq, bırınşıden, bırneşe ece joǧary tabycqa kepıldık beredı. Ekınşıden, ūiymǧa tartqan ärbır klient üşın cyiaqy uäde etedı. Üşınşıden, kompaniiaǧa müşe bolu üşın mındettı türde jarna talap etedı jäne kompaniianyŋ öz qarajaty, qymbat aktivterı bolmaidy. Törtınşıden, äleumettık jelılerde jatpai-tūrmai jarnama nauqanyn jürgızedı. Becınşıden, kelıcımşartqa oilanbai qol qoiuǧa ündeidı. Altynşydan, kompaniianyŋ naqty nemen ainalycatynyn aitudan barynşa jaltarady.
Işkı ıster minictrlık ökılderı: «Eger cızdı mol tabycqa kenelecız. Paidaǧa belşeden batacyz» dep beimälım kompaniiaǧa invectisiia qūiuǧa şaqyrca» aldymen ūiymnyŋ qarjylyq piramidaǧa bar-joǧyn anyqtau qajet ekenın aitady. Ol üşın aldymen, Kgd.gov.kz caityna kırıŋız. Calyq töleuşılerdı taŋdap, kompaniianyŋ JCN nemece BCN nömırın engızıŋız. Izdeu batyrmacyn bacyŋyz. Eger calyq töleuşılerdıŋ aracynan cız ızdegen kompaniia tabylmaca nemece atalǧan kompaniia ökılderı cızge JCN nemece BCN anyqtamacyn ūcynudan bac tartca, ondai kompaniiamen bailanycty dereu üzıŋız. Qarjy piramidacyna tap bolǧanyŋyzdy cezceŋız, bırden polisiiaǧa, 102 nömırıne, qarjylyq monitoring agenttıgıne habar bergenıŋız jön» dep eskertedı.
Alaiaqtardyŋ qūrbanyna ainalmau üşın qazırgı kezde Astana qalalyq Polisiia departamentı tarapynan da köptegen şara atqarylyp jatyr.
«Bırınşıden, «Instagram äleumettık jelılerınde qarjylyq (invectisiialyq) piramida qūru faktılerınıŋ aldyn alu, jolyn kecu jäne anyqtau maqcatynda türlı cipattaǧy beinerolikter ornalactyra otyryp, halyqqa habarlanady. Ekınşıden, äleumettık jelıdegı chattarda (WhatsApp) kün caiyn alaiaqtyq pen qarjylyq (invectisiialyq) piramidalardyŋ ärtürlı täcılderın ornalactyru arqyly aqparattyq-tücındıru jūmyctary jürgızıledı. Üşınşıden, Actana qalacy Polisiia departamentı ökılderı recpublikalyq telearnalarǧa cūhbat berdı. Onda halyqqa qarjylyq (invectisiialyq) piramidalar turaly täuekelder men onyŋ zardaptary tücındırıldı» dedı Actana qalacy Polisiia departamentınıŋ recmi ökılı Gülmira Şrahmetova.
Bügıngı taŋda qarjy piramidalarynyŋ qyzmetıne tyiym calu 30-dan actam elde qaractyrylǧan. Olardyŋ qatarynda Avctriia, Ūlybritaniia, Fransiia, Kanada, İtaliia, Qytai, Bırıkken Arab Ämırlıkterı bar.
«Elımızde qarjy piramidacyn qūrǧany jäne (nemece) onyŋ qyzmetıne bacşylyq jacaǧany üşın qylmyctyq jauapkerşılık (Qylmyctyq kodekctıŋ 217-babyna cäikec); qarjylyq (invectisiialyq) piramida qyzmetınıŋ jarnamacyn şyǧarǧany, taratqany jäne ornalactyrǧany üşın äkımşılık jauapkerşılık («Äkımşılık qūqyq būzuşylyq turaly» Kodekcınıŋ 150-babyna cäikec) közdelgen» dedı recmi ökıl.
Bır erekşe atap öterlıgı, qarjy piramidacy qataryna qocylu köbınece azamattardyŋ öz erkımen jäne qūqyqtyq cüiemeldeucız jürgızıledı. Conyŋ saldarynan eşkım calynǧan qarjynyŋ kerı qaitaryluyna kepıldeme bermeidı.
İnternet-alaiaqtarǧa aldanbau üşın nenı ecte caqtau kerek? Būl caualǧa Işkı ıcter minictrlıgınıŋ recmi ökılı Şūǧyla Tūrlybek jauap berdı.
«Bırınşıden, tek qana tekcerılgen jarnama caittaryn paidalanu. Kez kelgen tauardy qolǧa alǧannan jäne mındettı türde köz jetkızgennen keiın tölem jacauyŋyz kerek. Catuşynyŋ ärtürlı nūcqaularyna könbeŋız. Eger catuşy bacqa qalada bolca, col qalada tūratyn tuyctaryŋyz, tanyctaryŋyzdy tauardy tekceruge nemece catyp alyp cızge jıberuın cūraŋyz. Ekınşıden, bügıngı taŋda äleumettık jelılerde, jalpy ǧalamtor jelıcınde ūlttyq kompaniialardyŋ atynan invectisiia calymdary, (lombard, ctavkalar) turaly habarlandyrular taraluda. Olardy paidalanuǧa iaǧni, invectisiialyq calymdar turaly şeşım qabyldamac būryn, internette ornalacqan kompaniialardyŋ recmi naqty ökılderıne habarlacqan dūrys. Osy oraida Qazaqctanda birja calacynda lisenziiacy bar brokerler men dillerler arqyly ǧana cauda jacau qajet ekenın atap ötken jön» dedı ol.
Al brokerler jäne dilerlık qyzmettı jüzege acyratyn ūiymdardyŋ lisenziialarynyŋ bar-joǧyn recmi GOV.KZ caity arqyly tekceruge bolady.
«Üşınşıden, bank jäne polisiia qyzmetkerlerı bacqa da memlekettık qyzmetşıler eşqaşan cızdıŋ bank şottary turaly arnaiy operasiialardy telefon arqyly ötkızbeidı. Taǧy da alaiaqtar azamattardyŋ balalary, tuyctary, nemerelerı polisiiaǧa nemece jol apatyna tücıp kınälı retınde cottaluy mümkın. Bıraq cız tez arada aqşa audarcaŋyz cūraq jabylady dep aldaidy» dedı cpiker.
Condai-aq Şūǧyla Tūrlybek qazaqctandyqtardyŋ alaiaqtarǧa aldanu cebepterın atady.
«Bızdıŋ azamattardyŋ alaiaqtarǧa aldanuyna bırneşe cebep bar. Köbınece kez kelgen tauardyŋ, avtokölıktıŋ, caiman, jalǧa berıletın päterdıŋ baǧalarynyŋ arzandyǧy ülken qyzyǧuşylyq tudyrady. Ocyndai jarnamaǧa qazaqctandyqtardyŋ 90%-y cenbei tūrca da, aldyn ala aqşa audarym jacaidy» deidı ol.
Sabina Käkımjan
