Keiıngı kezderı, äsırese, «Euraziia-1» jäne «KTK», «31» telearnalary «Qalaulym», «Kel, kelınım» bäigesı siiaqty realiti-şoulardy kün saiyn telekörermenderge ūsynyp jatyr. Tıptı «Euraziia-1», «KTK» telearnalary būl baǧdarlamalaryn kündızgı saǧat 12-den, al «Euraziia-1» tüsten keiın – 15.00-den bastap, iaǧni telejurnalisterdıŋ tılımen aitqanda, negızgı uaqytta (praim-taim kezınde) ūsynatyn boldy.
«Qalaulymdy» jürgızetın elımızge önerımen tanylǧan Aşa Matai bolsa, al «Kel, kelınımdı» esımı onşa tanys emes Änel Maqajan (bälkım, bürkenşık esımı bolar) jürgızıp jür. «KTK-daǧy» «Kel, kelınım» «Euraziia-1» telearnasynyŋ şyǧarmaşylyq ızdenısıne bäsekelestıkten tuyndaǧan realiti-şou siiaqty. Qazırgı zaman tūrǧysynan alǧanda, üi bolyp bastaryn qūrai almai jürgen jastardy tabystyryp, tanystyrudy közdegen, jalpylap aitqanda, zamanaui tvorchestvolyq ızdenıs baiqalady. Astanaǧa qonys audaryp, bos uaqytym köbeigen sätterde osy baǧdarlamalardy jiı körıp, tamaşalaǧanda būl teleşoular halqymyzdyŋ mentalitetı men būrynnan kele jatqan salt-dästürlerıne sai kele me eken degen oi jiı mazalaidy. «Telejeŋgetailar» talpynystary zamanaui ma, özderı aitqandai, şynynda, jastarǧa kerektı baǧdarlamalar ma degen sūraqtar ärkımnıŋ kökeiınde jürgenı de ras.
Qazaq halqynyŋ ejelden qyz balasyn, ūldaryn tärbieleude, olardy üilendırıp, otau tıktırude ata-babalarymyzdan kele jatqan qaimaǧy būzylmaǧan salt-dästürler bar. Qazaqtyŋ qany men jany siiaqty būl qaǧidalardy laqtyryp tastap, bırden Batys elderı siiaqty aşyq qoǧam bolamyz deu, sypaiylap aitqanda, ūlttyq qasietterımızden bas tartu emes pe?
Būrynǧy salt-dästürlerımızde otyryp qalǧan, jastary 25-ten asqan qyzdar men bozbalalardy bır-bırıne aldymen syrttai tanystyrǧan, sodan keiın jıgıtter jaqtan «jauşy» dep atalatyn tıldı bır adam joǧalǧan mal ızdegen bolyp, qyz üiıne baryp, şöl basyp otyryp, qamşysyn tastap ketedı eken, ne qamşyǧa, ne kılemge teben şanşyp qaldyrady. Qyzdyŋ ata-anasy jıgıtke qyzdaryn tūrmysqa bergısı kelse, qamşyny ne inenı özderınde qaldyryp, habardy qyz jeŋgesı arqyly jıbergen. Jıgıttı «Bosaǧa attau» räsımıne şaqyrǧan, osydan keiın baryp qyz jeŋgelerı kädelerın alyp, ekı jaqtyŋ jolyǧularyna rūqsat bergen («Qazaqtyŋ salt-dästürlerı», «Atamūra» baspasy, avt. – S.Kenjeahmetov, 2010 jyl).
Qyz jeŋgelerıne ärtürlı joralǧylaryn alyp, jıgıt qyz auylyna «ūryn» kelıp, jaqynyraq jüzdesıp, kezdeskennen keiın ekı jaq qūdalyqqa, odan ärı toilarǧa daiyndalǧan. Al būl kädelerdıŋ bırınen jıgıt jaǧy ne qyzdyŋ äke-şeşelerı bas tartqan jaǧdaida, kelısılgen qalyŋ maldy ekı eselep qaitaratyn bolǧan.
Qazaqta būdan basqa da jastardy üilendıru dästürlerı saqtalǧan. Bır-bırlerımen şynaiy dostyq sezımmen aralasatyn otbasylar säbilerı besıkte jatqanda-aq besık qūda boluǧa uaǧdalasqan. Al keide toi-tomalaq, sauyq-sairandarǧa, altybaqan tepkende, aqsüiek oinap jastar tanyssa (qyz kelısımımen), alyp qaşqan ne jıgıt jeŋgelerı qyz auylyna kep syrǧa salyp ketken.
Qazaqta «ydysyn körıp asyn ış, şeşesın körıp qyzyn al» degen jaqsy tämsıl bar. Al mynau qaǧidany «KTK-nıŋ» «Kel, kelınım» saqtai alǧan ba? Mūnda jıgıttıŋ analary otyryp alyp, tanysuǧa kelgen qyzdardy san-saqqa jügırtedı. Nege qyzdyŋ şeşelerı otyryp, jıgıtterdıŋ jeŋgelerınıŋ pıkırlerın aitudy ūiymdastyrmaǧan?
Jalpylap aitqanda, ekı telearnada da 20 tamyzdan bastap jaŋa ekınşı mausym bastalyp kettı. Realiti-şou bolǧan soŋ tosyn oqiǧalarǧa toly jait köp kezdestı, teleekrannan aşyq ūrys-kerıs bükıl el körermenderıne ūsynyluy qajet pe edı?
Tıptı būl baǧdarlamalarǧa 19-20 jastaǧy student qyzdardyŋ, 20-22 jastaǧy jıgıtterdıŋ keluıne ne joryq?! Menıŋ oiymşa, būl baǧdarlamaǧa är ümıtker qyzdar – jasy 25-ten asqan, jıgıtter 27-30 jastan aspaǧandar barǧany jön siiaqty.
«Qalaulymdaǧy» temır tor şymyldyqty qazaqylandyrsa, ekınşı mausymda studiiada bıraz jaŋalyqtary baiqaldy. Är baǧdarlama ssenariiınde (tıkelei efir bolǧanmen) ne aitylyp, ne mazmūnda ötuı tiıs ekenı talqylansa, adamdardyŋ betın basatyn jaittar ekrannan köŋılge qaiau tüsırmes edı.
Al «Kel, kelınımdı» jürgızetın Änel Maqajannyŋ tıl şeberlıgı kemşın tüsıp tūr. Studiiadaǧy analar kelın taŋdauǧa 5-6 ümıtker qyzdy şaqyryp, jobada qaluy üşın bükıl el körıp otyrǧan boijetkenderdı keide orynsyz kınälap, tergeidı. Bolaşaq jary bolamyn dep kelgen jas qyzdar bükıl el aldynda mazaqqa ūşyraidy. Ümıtkerler odan keiın ekınşı studiiada otyrǧan 4-5 jıgıttıŋ tergeuıne tüsedı. Mūndai tergeulerge bır betı «aşylǧan», «kökbet» mınezdıler bolmasa kım şydaidy?
Telearna jurnalisterıne mūndai zamanaui realiti-şoular ūiymdastyrmas būryn, qazaqtyŋ salt-dästürlerınen mol habary bar adamdarmen bas qosyp, baǧdarlamalar jai-japsaryn aqyldasyp alu kerek edı.
Qazaqtar bır rudan, jetı atasy arasynda tuystyqtary barlar qyz alysyp, qyz berıspegen, mūny da eskeru oryndy. Sodan soŋ elımızde 500 myŋnyŋ üstınde mügedek jan bar eken. Olardyŋ ata-analary qan toptary bırdei bolǧandyqtan da, jarymjan bop tuady. Semei öŋırınde atom poligony äserı de mügedekter tuǧyzuda. Sondyqtan jastardy tanystyryp, bolaşaqta «jeŋgetailyqpen» ainalysqysy keletınder astrologiialyq jaǧynan sai keletın jūptardy ırıktegenı jön bolar.
Būl baǧdarlamalar jastarǧa qatysty bolǧandyqtan, Atyrau men Altaidan, sonau Saryarqa, oŋtüstıkten keletınderı de barşylyq, iaǧni būl jaŋalyq – üilene almai jürgenderge qajet joba. Bıraq tıkelei efir bolǧannan keiın, kemşılıkterı de tyiylmai jatyr.
Būl taqyrypty «Jas Alaş» gazetı de ötkır mäsele etıp köterdı. Otbasynda estitın qūlaqqa, oilanatyn köŋılge qajettı pıkırler köp. Al menıŋ bır qosar tılegım, jan-jaqtan at arytyp kelgender köp bolsa, arnaiy kartoteka jüiesın aşyp, jobadan şyǧyp qalǧandardy bır-bırımen tanystyru da qolǧa alynsa, jastardyŋ ortaq tıl tabysuyna däneker bolar edı. Sodan keiın «Altybaqan», «Aqsüiek» oiyndaryn mümkınşılıgı mol telestudiialarda nege jaŋǧyrtpasqa? Tanystyrudyŋ basqa da qazaqi joldaryn ūsynsa, eşkım de telearnalardyŋ realiti-şoularynan şoşynbaityny anyq.
Süieubai BAIQADİŪLY,
Qazaqstannyŋ mädeniet qairatkerı
