ŞYRAILY ŞAHARDYŊ ŞAMDARY SÖNBEIDI

Astananyŋ är būryşy ädemı. Sylqym aru sekıldı meiram saiyn öŋın özgertetın köşeler közdı quantyp, köŋılge erekşe küi syilaidy. Äsırese, säulettı qalanyŋ samaladai ottary ajarǧa ajar qosyp, ainalany nūrlandyrady. Sonşama sūlulyqqa jūmsalar quat ta qomaqty. Millionǧa juyq halqy bar megapolistı «ūiyqtatpai», tünnen taŋǧa jetkızuge qanşa energiia qajet özı?!

Qazırgı künı elordada 49 myŋdai jaryq beru qūrylǧysy bar. Olardyŋ 30 myŋy jol boiyna qondyrylsa, 20 myŋǧa juyǧy saiabaqtar men gülzarlarǧa ornalastyrylǧan. «Astana qalalyq jaryq» JŞS bas injenerı Ädıljan Torsyqbaevtyŋ aituynşa, qalanyŋ jaryqtandyryluy üşın täulıgıne 80 myŋ kVt/saǧ elektr energiiasy jaratylady. «Qys mezgılınde būl körsetkış 120 myŋ kVt/saǧ edı. Köktem şyqqaly tün qysqaryp, kün ūzaruda. Soǧan bailanysty şamdardyŋ da jaǧylu merzımın azaittyq. Al ai saiyn ortaşa eseppen 3 million kVt/saǧ quat ketedı» deidı bılıktı maman. Äŋgıme barysynda kei jerlerı kündız de jaǧuly tūratyn şamdardyŋ jaiyn sūradyq. Zaia jūmsalyp jatqan jaryqqa qarap, ışımız aşityny ras. Söitsek, olardy elektr symynyŋ qysqa tūiyqtaluy kezınde jaryq beruşılerdıŋ özderı jaǧyp qoiady eken. Qyzmetkerler aldaryndaǧy avtomattandyrylǧan qūryl­ǧynyŋ arqasynda şahardaǧy bükıl şamnyŋ kerneuı men parametrlerın qadaǧalap otyrady. Qandai da bır aqau şyq­qan şaqta kedergınıŋ naqty qai aralyqta tuyndaǧanyn anyqtamaq nietpen sol aimaqtaǧy şamdardy bırneşe minutqa qosady. Äiteuır, mūndai jaǧdailar sirek qai­talanady.

Jaqynda «Astana qalalyq jaryq» JŞS men «Astana Innovations» aksionerlık qoǧamy bırlesıp qanatqaqty jobany qolǧa alypty. Dimmirleu tehnologiiasy boiynşa oryndalatyn jaŋa jos­par elektr quatyn ünemdeu maqsatynda oilastyrylǧan. Būl jüie boiynşa köşedegı şamdardy dispetcherlık or­talyq tolyqtai baqylauynda ūstaidy. Iаǧni, kısı men kölık az jüretın tūstaǧy şamdardyŋ quatyn 30 paiyzǧa deiın tömendetıp, şyǧyndalatyn energiia kölemın äldeqaida kemıtu közdelgen. Pilottyq nūsqa äzırge elordanyŋ bır­neşe köşesınde jüzege asyryluda. Atap aitsaq, İmanbaev köşesınıŋ İmanov pen Kenesary köşelerımen qiylysar bölıkterınıŋ aralyǧy, Zataevich köşesı, Jeltoqsan köşesınıŋ Mäskeu köşesı men Bögenbai batyr köşelerımen qiylysar bölıkterınıŋ aralyǧy, Eŋbek­şıler köşesı toptyq dimmirleu jüiesıne köştı.

Qaladaǧy şamdardy ja­ryqdiodty lampalarǧa auys­tyru da – quat ünemdeuge baǧyttalǧan ısterdıŋ bırı. Ja­ryqdiod degenımız – elektr togyn tıkelei jaryq säulesıne ainaldyratyn qūrylǧy. Iаǧni, qarapaiym şamdaǧydai emes, mūnda tok eş ysyrapsyz, «jolda joǧalmai», tügel­dei derlık säulelenedı. Näti­jesınde energiia ünemdeledı. Ärı qyzmet etu uaqyty da ūzaq. Galogendı şam 1 myŋ saǧat, liuminessenttı şam 6 myŋ saǧat jūmys ıstese, jaryq­diodty önımderdıŋ küşı 50 myŋ saǧatqa deiın jetedı. Sondai-aq, olar tömen voltty aspap bolǧandyqtan, äldeqaida qauıpsız. Jaryqdiod «Chip on glass» tehnologiiasynyŋ negızınde qūrastyrylady. Būl ädıs ädette ūialy telefon­dardyŋ displeiın jasauda paidalanylady.

Osyndai şamdardy öndı­rumen ainalysatyn otandyq käsıporyndardyŋ bırı – «Led System Media». Astanadaǧy industrialdy park aumaǧynda qonys tepken zauyttyŋ basşysy Amangeldı Taukenovtıŋ sözınşe, jaryqdiodty şam­dardyŋ artyqşylyqtary mūnymen bıtpeidı. Bırınşıden, olardyŋ jaryq beru qasietı joǧary. Mäselen, 40 vattyq galogendı şamnyŋ jaryǧy men 4 vattyq jaryqdiodty şamnyŋ jaryǧy bırdei. Ekınşıden, onyŋ inersiialyq qabıletı myqty. Liuminessenttı lampalardy qosqanda tolyqtai jarqyrauyna 7-8, tıptı, keide 10 minut kerek bolsa, jaryqdiodty şamdarda ondai kemşılık baiqalmaidy. Sonymen qatar, qorşaǧan ortadaǧy temperaturaǧa täuelsız ärı ekologiialyq jaǧynan taza. Öitkenı, qūramy synap, fosfor, ultrakülgın säule sekıldı ziiandy zattardan ada.

Jaryqdiodty şamdardy ǧimarat ışınde tūtynudyŋ da şarapaty zor. Älem ǧalymdary mūndai lampalarmen oqu oryndaryn jetkılıktı türde qamtamasyz etudı mındetteidı. Sanitarlyq erejeler men normalarǧa säikes, synyptaǧy jaryq är partaǧa şaqqanda liuminessenttı lampalardyŋ küşımen 300 liuks, qyzu lam­palarynyŋ küşımen 150 liuks boluy şart. Degenmen, köp mektepterde 100 liuksten äreŋ asady. Būl köru qabıletıne ziian. Balalarymyzdyŋ 9-11 synyptarda-aq közıldırık kie bastaityny sodan. Mūny bır deŋız. Ekınşısı – naşar jaryqtandyrudyŋ kesırınen janarǧa qysym tüsıp, auyrady. Bölmedegı şamdardy jaryqdiodty lampalarǧa auystyru arqyly osyndai problemalar şeşıledı. Auyl şaruaşylyǧyna da mūndai lampalardyŋ äserı jaqsy. Jaryqdiodty säulelenu kün­dızgı tabiǧi jaryqqa ūqsas bolǧandyqtan, fermadaǧy mal men qūs jiırek jem jep, süt pen jūmyrtqany molynan beredı. Bırkelkı jaryqtyŋ äserınen ösımdıkterde fotosintez prosesı şapşaŋ jürıp, kökönıs tezırek pısedı.

Astana qalasynyŋ Kom­munaldyq şaruaşylyq basqarmasy bergen mälımetke süiensek, bügınde qaladaǧy 32 köşe 3946 jaryqdiodty şammen, al parkter 634 ja­ryqdiodty şammen jab­dyqtalǧan. Mūnymen qosa, 33 nysannyŋ 740 lampasy men saiabaqtardyŋ 998 lampasy jaryqdiodty şamǧa auystyrylǧan.

Keler jyly elordada ötetın EKSPO körmesınıŋ taqyryby «Bolaşaqtyŋ energiiasy» ekenın eskersek, quat közın ünemdeudıŋ maŋyzdylyǧyn ūǧynu asa qiyn emes. Būl oraida atqarylyp jatqan şaralardyŋ qai-qaisysy da ūlttyq masştabtaǧy energiia resurstaryn ūtymdy qol­danuǧa şaqyrady. Jaqynda Bırıkken ūlttar ūiymy men Qazaqstan Respublikasynyŋ İnvestisiialar jäne damu ministrlıgı Ǧalamdyq ekolo­giialyq qordyŋ qarjylyq qoldauymen Halyqtyŋ ja­ryqtandyru tiımdılıgı sal­a­syndaǧy habardarlyǧyn arttyru jönındegı diskonttyq baǧdarlamasyn tanystyrdy. Ol Astana, Almaty, Aqtöbe jäne Qaraǧandy qalalarynyŋ tūrǧyndaryna arnalǧan. «Ökınışke qarai, adamdar jaryqdiodty şamnyŋ paidasyn tereŋırek tüsıne bermeidı. Osy olqylyqty joiyp, halyqtyŋ elektr energiiasy turaly sauatyn kötergımız keledı. Aksiia aiasynda būqa­rany qajettı aqparatpen qū­laqtandyryp, jaryqdiodty şamdardy jeŋıldetılgen baǧamen ūsynamyz» deidı BŪŪ Damu baǧdarlamasynyŋ Qazaqstandaǧy tūraqty ökili orynbasary Munthtui Altangerel. Baǧdarlama biylǧy mamyr aiynyŋ soŋyna deiın jalǧasady.

Batysta elektr energiia­synyŋ bır jyldyq ysyrap mölşerı 10 paiyzǧa teŋ eken. Al bızdıŋ memlekette ol – 30 ben 40 paiyzdyŋ arasynda. Demek, ünemşıldık qaǧidatyn ünemı sanamyzda saqtaǧanymyz abzal. Būl tūrǧyda Elbasynyŋ özı de jalpaq jūrtşylyqqa ündeu tastap, ysyrapşyldyqqa tosqauyl qoiu tiıstıgın tap­syrǧan-dy. 2020 jylǧa qarai quat tūtynudy 25 paiyzǧa deiın ünemdeudı şegelei aitqan Prezident örkeniettı elder­dıŋ täjıribesın bızderge ülgı qylady.

Botagöz MARATQYZY

Materialdy “Astana aqşamy” gazetınıŋ astana-akshamy.kz resmi saityna sılteme jasaǧanda ǧana paidalanuǧa rūqsat etıledı.