Jetı jarym jyl lapyldaǧan ottyŋ oşaǧyna ainalyp kelgen Siriia soǧysynyŋ sürenı de özınıŋ aqyrǧy soqpaǧyna qadam basyp kele jatqan siiaqty. Batys älemı AQŞ prezidentı Donald Tramptyŋ ärbır oqys qimyl-äreketıne qarap, aitqan sözderıne qūlaq tösep otyrǧanda, Taiau Şyǧystaǧy soǧys kartasyna eleulı özgerıster tüskenın aŋǧarmai qaldy. Al Siriia janjaly, şynynda, özınıŋ arqauy şiratylyp şyǧa keletın şaǧyna jaqyn qaldy. Sonymen bırge, ol Başar Asadtyŋ būl soǧysta jeŋıske jetkenın aiǧaqtap bergelı tūr.
AQŞ-tyŋ «The Independent» gazetınıŋ saiasi şoluşysy Robert Fisk özınıŋ kezektı maqalasynda osyndai tūjyrymǧa qazyq bailaidy. Avtor Siriia äskerlerınıŋ Aleppony «İslam memleketı» terrorlyq ūiymy sodyrlarynan tolyq bosatyp, endı Deir-ez-Zordy azat etu jolynda tabysty soǧys qimyldaryn jürgızıp jatqanyna toqtalady. «Şamasy, būryn oiǧa kelmegen jaǧdaiat oryn alaiyn dep jatqan sekıldı: Başar Asadtyŋ äskerlerı būl soǧysta jeŋıske jetetınge ūqsaidy. Joq, «ūqsaidy» emes, onyŋ jeŋetını anyq» degen toqtamǧa keledı şoluşy.
Jurnalist sosyn britaniialyqtardyŋ qazır «işarany tüsınıp», özınıŋ äskeri nūsqauşylaryn būl elden alyp ketıp jatqanyna nazar audarady. Al mūnda jıberılgende olarǧa «Asad ükımetın qūlatu» üşın köterılısşılerdı soǧysqa daiyndau tapsyrylǧan edı. «Siriia äskerınıŋ soŋǧy kezderı jeŋısten jeŋıske jetuı onyŋ aimaqtaǧy eŋ küştı, «ūrysta şyŋdalǧan» armiia ekenın körsetedı. Onyŋ jauyngerlerı bastaryn ölımge tıgıp şaiqasty, qazır būl armiiada tūraqty özara bailanys qalyptasqan, sondai-aq barlau qyzmetı de küştı, basqaru bır ortalyqtan jürgızıledı» dep atap ötedı avtor.
Siriia ükımetınıŋ jeŋıske jetkenın qazır älem elderınıŋ köpşılıgı moiyndap ülgerdı. Sonyŋ äserı şyǧar, Başar Asadtyŋ ornynan ketuın talap etuşıler sap tyiyldy. Būryn basty talaby osy bolǧan AQŞ qazır būl taqyrypta äŋgıme qozǧai qoimaidy. Türkiia Reseimen jaqyndasqaly berı ony ūmytty. Mūnyŋ üstıne, ūzaqqa sozylǧan būl soǧys Siriianyŋ öz halqyn ǧana emes, ony syrttai baqylap jürgen jäne mūndaǧy qimyldarǧa qatysy bar elderdı de äbden jalyqtyryp bıtkenge ūqsaidy.
Sondyqtan 27 qazan künı Ystanbūlda Türkiianyŋ bastamaşy boluymen taqyrypty talqylauǧa arnalǧan tört memleket basşylarynyŋ qatysuymen sammit ötuıne eşkım qarsylyq tanyta qoiǧan joq. Onda mäselenı Türkiia, Resei, Fransiia jäne Germaniia liderlerı talqyǧa saldy. Siriia soǧysy bastalǧaly berı mūndai format bolǧan emes. Oǧan bırınşı ret AQŞ pen İran bas ökılderı şaqyrylǧan joq. Kelıssözder qorytyndysynda oǧan qatysuşylar Siriia soǧysyna bırjola nükte qoiyluy kerek degen şeşımge keldı. Mūnda törtjaqty kelıssözden bölek, ekıjaqty formatty qysqa kezdesuler de öttı. Bıraq sarapşylar būl formattaǧy jūmystardyŋ aldyna qoiǧan maqsattaryn tolyq oryndap şyǧa alatynyna onşalyqty senımdı de emes. Būl äreketten, mysaly, AQŞ özın Resei yǧystyryp şyǧaryp tastady dep eseptep otyr.
Kezdesu aldynda türık liderı Redjep Taiip Erdoǧan kelıssözdıŋ tiianaqty bolyp jürgızıletınıne senım artatynyn jetkızdı. «Bükıl älem bügın bızge qarap otyr. Men kelıssözdıŋ şynaiy jäne tiianaqty qalypta ötetınıne, onyŋ bızdıŋ senımımızdı aqtaitytyna ümıttenemın» dedı ol. Aita ketu kerek, Ankara ūzaq uaqyt boiy Siriiadaǧy sodyrlarǧa jaqtas bolyp, olardyŋ Başar Asadty bilık basynan alyp tastaityndaryna senımdı boldy. Alaida Mäskeudıŋ quatty qoldau körsetuı arqasynda Siriia prezidentı özınıŋ ornyn saqtap qana qoiǧan joq, sonymen qatar terrorşylardy küirete jeŋetın şekke de jaqyndap qaldy. Ötken aida Resei men Türkiia İdlibte beitarap aimaq jasau jönınde kelıstı. Sosyn onyŋ aumaǧynda enı 20 şaqyrymdy alatyn buferlık jolaq jasalady. Sol beldeumen būl jerden jihadşylar men auyr qaru-jaraqtardy alyp şyǧuǧa bolady. Sammitke qatysuşylar kezdesude Siriiadaǧy saiasi jaǧdaidy retteu, İdlibtegı ahualdy dūrystau, bosqyndardy elge qaitaru mäselelerın bırneşe saǧat boiy pysyqtady.
Endı Siriiadaǧy soǧystyŋ qalai paida bolǧanyna da toqtala ketken jön şyǧar. Ol 2011 jylǧy nauryzdyŋ ortasynda beibıt tūrǧyndardyŋ Başar Asad rejimıne narazylyq bıldıruınen qanat jaidy. Demonstrasiia kezınde poliseilerdıŋ qaru qoldanulary saldarynan beibıt tūrǧyndar oqqa ūşty. Osy jait bükıl eldıŋ sanaly jūrtyn oryndarynan tık tūrǧyzyp äkettı. Qolǧa qaru alyp, bilıkke qarsy şyǧu sodan keiın bastalyp kettı.
Sol kezdıŋ oqiǧalaryna tereŋırek toqtalyp ötsek, 15 nauryzda Siriianyŋ barlyq qalalarynda «Aşu künı» dep atalatyn aksiia ötkızılgen edı. Köşege şyqqan şeruşıler ükımetke qarsy graffiti üşın qūlyp astyna alynǧan 15 jasöspırımdı bosatudy talap ettı. Jas tolqyn üiler qabyrǧalaryna «Sızdıŋ kezegıŋız keldı, doktor» dep jazyp qoidy. Būl mamandyǧy boiynşa därıger-oftalmolog bolyp tabylatyn prezidentke ornynan ketudı meŋzeu bolatyn. Şeruşıler de osyny ūran etıp alyp, jarysa aiǧaiǧa basty.
Sol jyldyŋ basynda Tunis pen Egipettı tügel qamtyǧan qarsylyq tolqyny küllı älemdı dür sılkındırgen edı. Älem saiasatkerlerı arasynda «arab köktemı» degen at alǧan sol qozǧalys Siriiadaǧy şeruşılerge de dem berdı. Arada üş kün ötkesın Deraa qalasynda şeruşılerdı quyp taratu kezınde polisiia topqa qarai borata oq jaudyrdy. Nätijesınde, keiın mälım bolǧanyndai, qarudan qaǧas tört adam qaza tapty. Būl qasaqana kısı öltıru oqiǧasy ūzaqqa sozylatyn azamat soǧysyna negız qalady.
Oppozisiia serkelerı dem bergen köterılısşıler men ükımet äskerlerı arasynda ötıp jatqan qaruly qaqtyǧystar sol uaqyttan berı 500 myŋǧa juyq adamnyŋ ömırlerın jūlyp kettı. Būdan bölek, millionnan astam adam ärtürlı dene jaraqatyn aldy. Siriia atty ejelgı eldıŋ soǧysqa deiıngı 12 mln tūrǧynynyŋ jartysynan astamy üi-jailaryn tastap, şet elderge qarai bosyp kettı. Osy jetı jarym jyldyŋ ışınde ejelgı Şam jerınde soǧystan basqa eşteŋenı körmegen tūtas bır jaŋa ūrpaq ömırge keldı.
Azamat soǧysy jyldary mūnda aluan türlı deŋgeidegı radikaldy qozǧalystardyŋ ökılderı boi köterdı. Olar Asadtyŋ bilıgıne qarsylarmen de, ony jaqtauşylarmen de bırdei soǧysty. Osynyŋ qalqasynda qazırgı zaman tarihyndaǧy eŋ qanqūily, eŋ qatygez, eŋ köp sandy terrorlyq qozǧalystardyŋ bırı – «İslam memleketı» paida boldy. DAİŞ-tyŋ qatty quat alǧan kezı onyŋ Siriia men İrak aitarlyqtai basym bölıgın basyp alyp, olarda halifat qūrylǧanyn jariialaǧan 2014 jylmen tūspa-tūs keledı.
Sol jyldyŋ küzıne qarai AQŞ bastaǧan halyqaralyq koalisiia İM baqylauyna alǧan aumaqty bombylauǧa kırısedı. Bıraq olar mūny Siriianyŋ kelısımınsız jasady. Al bır jyldan keiın Asadtyŋ būryn bıldırgen ötınışın eske alǧan Resei Siriia jerındegı äskeri intervensiiasyn bastady. Koalisiia qimyldarynyŋ beibıt tūrǧyndarǧa äkelgen jaqsylyǧynan görı zardaptary äldeqaida köp boldy. Būǧan qaraǧanda, Resei äskerlerı naqtyraq jūmys jasady.
Būl soǧysta Alepponyŋ şyǧys bölıgı üşın bolǧan ūrys küştıŋ arasalmaǧyn Asad jaǧyna qarai audaryp berdı. Sol şaiqasta Siriia ükımetınıŋ äskerlerıne Resei aviasiiasy men İrannyŋ jaiau äskerlerı ekı jaqtap qatty qoldau körsettı. Sonyŋ septemesınde būl jerden sodyrlar tügel türe quylyp tastaldy. Bıraq qalanyŋ tūtas bır audandary men mahallalary qiratylyp, kül-talqanǧa ainalǧan küiı qaldy. Qirandyǧa Aleppodan basqa Homs, Rakke qalalary da ūşyrady. Olar älı sol alqam-salqam qalyptarynda airap-jairap jatyr. Būǧan sebep, halyqaralyq ükımettık emes ūiymdar Siriia bilıgınıŋ qarauyna ötken qalalardy qalpyna keltıruge onşalyqty bır yqylas tanytyp otyrǧan joq. Sondyqtan üiındıge ainalǧan eldı mekenderdıŋ tūrǧyndary būl jūmystardy özderınıŋ qoldarynan kelgenınşe atqaryp baǧuda.
Siriia soǧysyndaǧy eŋ qandy ūrystardyŋ bırı 2018 jyly öttı. Şam şaharynyŋ däl ırgesındegı Şyǧys Guta qalaşyǧy üş apta boiy qarşa jauǧan bombynyŋ astynda qalyp, myŋnan astam adam jantäsılım ettı. Şyǧys Guta qaruly oppozisiianyŋ azamat soǧysy alǧaş bastalǧan kezden öz baqylauyna alǧan audandardyŋ bırı boldy. 2013 jyly ükımet äskerlerı būl audandy tolyq qorşauǧa alǧan edı, bıraq sodyrlardy būl jerden quyp şyǧa almady. Sodan berı Şyǧys Guta qorşauda tūryp keldı. Tap sol jyly qalada zarin men hlor qoldanu arqyly şabuyl jasau qoldanyldy. Mūny älem jūrty qazırgı zamanǧy soǧystaǧy himiialyq qaru paidalanudyŋ öte-möte keleŋsız körınısı retınde batyl aiyptady. Himiialyq şabuyldyŋ zardabyna, ärtürlı mälımetter boiynşa, 300-den 1700 adamǧa deiın ūşyrady. Alaida sodyrlar men ükımet äskerlerı būǧan qarsylastaryn aiyptap, qylmysty moiyndaryna ala qoimady.
Būryn Taiau Şyǧystaǧy saiasi konsensusty osyndaǧy äskeri quaty eŋ küştı el öz qolyna ūstap tūruşy edı. Sol ürdıs būdan bırqatar uaqyt būryn būzylyp kettı. Al qazır sol jaǧdaiǧa qaita jaqyndap kele jatqan siiaqtymyz. Bügınde sondai basymdyq jetı jyldyq soǧystan şyŋdalyp şyqqan Siriiaǧa şoǧyrlanyp tūrǧanǧa ūqsaidy. Endı özın tolyq qorǧap şyqqan Asad bilıgı mūndaǧy jaǧdaiat üşın de jauap bere alatyn qauqarǧa jetıp otyr.
