Jaŋa qoǧamdyq formasiia – naryqtyq ekonomikaǧa ötu kezındegı abyr-sabyrdyŋ tūsynda memlekettıgımız üşın asa maŋyzdy keibır mäselelerdı müldem nazardan tys qaldyrdyq. Bızdıŋ oiymyzşa, sondai ūmytyp bara jatqan mäselemızdıŋ bırı – jas ūrpaǧymyzdyŋ tärbiesı.
Būryn tärbie men bılım egız deitınbız. Qazır sol egızdıŋ syŋarynyŋ bırı därıptelıp, ekınşısı auyzǧa alynbaityn, alynsa da mülde sirek alynatyn bolyp jür. Şamasy, şekten tys pragmatik bolyp alǧan bız oqu, bılım men ǧylym, jaŋa tehnologiia bolsa boldy emes pe, tärbie qaida qaşar deitın boluymyz kerek. Al şyn mänınde eŋ aldymen tärbie, sol tärbie salǧan ızben bılım men ǧylym jüruı kerek qoi. Öitkenı adamzat näsılı ǧasyrlar boiy qalyptastyrǧan tärbiemen suarylǧan bılım men ǧylym ǧana qoǧamdy baqytqa bastai almaq. Eger bar mäsele tek oquǧa, bılımge tırelıp tūrsa, Qazaqstan būl jaǧynan dünie jüzı memleketterınıŋ eŋ aldyŋǧy qatarynyŋ bırınen oryn alady. Sondyqtan bızde oqyǧandar jeterlık. Al bıraq bızdıŋ sol oqyǧandardyŋ arasynan adamgerşılık jaǧynan jetılmei qalǧan nadandardyŋ, kısı aqysyn jegış obyrlardyŋ, küştılerge ǧana şybyndap bas izegış jaǧympazdardyŋ neşe atasyn ūşyratatynymyz qalai? Olardyŋ basym köpşılıgınıŋ qaltalarynda qūryǧanda bır nemese ekı-üş diplomy bar emes pe? Jäne anau-mynau emes, instituttar men akademiialardyŋ, universitetterdıŋ diplomdary. Endeşe, osynşama märtebelı bılım ordalaryn bıtırgen osy jandar adamgerşılık jaǧynan nege mūnşa qūldyrap ketken? Mıne, qazaq qauymynyŋ tek qazaq emes-au, bütkıl adamzat qoǧamynyŋ aldynda tūrǧan qazırgı zamanǧy eŋ basty saual – osy.
Bäse, şynynda da, aidyŋ künnıŋ amanynda neǧyp osyndai ruhani tyǧyryqqa tırelıp otyrmyz?
Būl saualǧa bır-aq sözben jauap beruge bolady: bızdıŋ qoǧamdyq-äleumettık instituttarymyz öz azamattaryna jetkılıktı därejede bılım bergenmen, sondai därejede tärbie bere alǧan joq. Sonyŋ nätijesınde būl künderı bız oqymysty sybailas jemqorlarǧa, jarly-jaqybai eŋbekşı halyqtyŋ köz jasyna selt etpeitın qatygez, bıraq bılmeitınderı jetı qat jerdıŋ astyndaǧy sūŋǧyla şeneunıkterge, basqa da san qily alaiaq intellektualdarǧa jem bolyp otyrmyz. Bır ǧajaby, būlar ekı aiaqtary salbyrap, kökten tüsken joq, olardy özımızdıŋ mektepterımız ben universitetterımız daiarlap şyǧardy. Beinelep aitsaq, olar – bızdıŋ tärbie jüiemızdıŋ aǧaşynda ösıp-öngen jemıster. Endeşe, bızdıŋ tärbie jüiemızdıŋ naşar bolǧany ǧoi.
Şynynda da, būl jüienı tübegeilı özgertpeiınşe, ony ǧasyrlar boiy qazaq qauymy men bükıl adamzat balasy bal arasyndai erınbei-jalyqpai jinaǧan adamgerşılık sabaqtarynyŋ şyrynymen närlendırmeiınşe, ıs alǧa baspaidy. Ol üşın qūrǧaq aqyl, nasihat türındegı sholastikalyq tärbieden bas tartuymyz kerek. Būl – eŋ bır tiımsız jol. Tärbie obrazdar tılı arqyly ǧana qanǧa sıŋbek. Sondyqtan mektepterdegı ūlttyq ädebiet pen körkemöner pänderınıŋ tiıstı därejede oqytyluyna, olardyŋ sabaq kestesındegı saǧat sanyn köbeituge airyqşa maŋyz berıluı kerek. Adamdy adam etıp şyǧaruǧa qūdıretı jetetın bır ūly küş bolsa, ol osy – körkem ädebiet pen öner. Mūny täjıribelı pedagogtar men tärbieşılerdıŋ bärı derlık moiyndaǧan. Bır-aq mysal. Akademik D.Lihachevtan oqyrmandardyŋ bırı: «Ekınşı düniejüzılık soǧysta orys soldattary ne sebeptı jeŋıp şyqty dep oilaisyz?» dep sūraǧanda, ol: «Puşkin men Tolstoi, Dostoevskii sekıldı danyşpan suretkerlerdıŋ şyǧarmalaryndaǧy adaldyq, erlık, patriotizm, ädılettıktıŋ ǧajaiyp ülgılerımen susyndap ösken orys halqynyŋ būl soǧysta jeŋıske jetpeuge eşqandai haqysy joq edı» dep jauap beredı. Körkem ädebiet pen önerdıŋ adam ruhyn şyŋdaudaǧy ūly missiiasyn aqbas akademik döp basyp-aq tūrǧan joq pa?!
Soŋǧy kezderı bız qazaq qauymynyŋ öz elınıŋ täuelsızdıgın, erkındıgın qorǧauda olardyŋ boiynda otansüigıştık sezımderdıŋ jetıse bermeitının jiı aityp jürmız ǧoi, eger jaǧdai şynymen osylai bolsa, onda būl – bızdıŋ mektepterımız ben joǧary oqu oryndarymyzda Şalkiızdıŋ, Qaztuǧannyŋ, Aqtamberdınıŋ, Dulattyŋ, Mahambettıŋ, Abaidyŋ, Bazardyŋ, Sūltanmahmūttyŋ, Maǧjannyŋ, Ahmettıŋ, Mūstafa Şoqaidyŋ, Jüsıpbektıŋ, Beiımbettıŋ, Mūhtardyŋ jäne taǧy basqa klassikterımızdıŋ şyǧarmalary tiıstı därejede oqytylmaidy degen söz.
Tärbienıŋ, onyŋ ışınde ūlttyq tärbienıŋ de taǧy bır qainar közı – dın. Ras, bız Konstitusiiamyzda öz elımızdı zaiyrly memleket dep jariialadyq. Bıraq būǧan qarap Qazaqstandy mülde dınsız memleket degen qorytyndy şyǧaruǧa bolmaidy ǧoi. AQŞ-ta, Türkiia da, Germaniia da, İzrail da, Fransiia da zaiyrly memleketter, bıraq būl memleketterdıŋ bırınde hristian, ekınşısınde islam, üşınşı bırınde iudaizm osy elder mädenietınıŋ ūstyny, ırgetasy sanalady. Zaiyrly memleketter mektepterınde de dın sabaǧy ötedı, olar mektep qabyrǧasynda jas ūrpaǧynyŋ boiyna eŋ bolmasa dınnıŋ negızgı qaǧidalaryn sıŋırıp şyǧarady. Al 70 jyl boiy äbden dınsız bolyp jaman üirenıp qalǧan bızdıŋ keibır pedagogtarymyzdyŋ dın sabaǧy dese kırpışe jiyrylatyndary bar. Bız eŋ bolmasa joǧary synyptarda jūmasyna qūryǧanda bır saǧat mūsylman dınınıŋ qaǧidalaryn oqytyp, mektep qabyrǧasyndaǧy balalarymyzǧa imani ömırdıŋ älıppesın üiretıp şyǧaruymyz kerek-aq. Qazırgı örkeniet biıgıne köterılgen ūlttardyŋ eşqaisysy öz dınınen, sol dını arqyly boilaryna sıŋırgen imanynan bezınıp otyrǧan joq. Öitkenı olar būl ömırdegı ūrlyq-qarlyq, kısı öltıru, jas närestesı men kärı ata-analaryn qarausyz qaldyru sekıldı meiırımsızdıkterdıŋ bärı adamnyŋ, qoǧamnyŋ imansyzdyǧynan tuyndaitynyn äldeqaşan jaqsy tüsınıp qoiǧan.
Sol sekıldı bızdıŋ orta mektepterımızdıŋ joǧary synyptarynda qoǧam müşelerınıŋ bır-bırımen qalai qarym-qatynas jasau kerektıgın, dos tabu men jar taŋdaudyŋ, otbasyn qūrudyŋ qiynşylyqtary men qyzyqtaryn, bır sözben aitqanda, adamşa ömır süru joldaryn üiretetın «Adamgerşılık negızderı» («Ekonomika men qūqyq negızderı» degen sekıldı) atty pändı oqytu da auadai qajet. Kezınde būl turaly körnektı jazuşy L.Tolstoi: «Bızdıŋ mektepterımız qajetı şamaly pänderdı oqytuǧa kelgende jomart-aq, al bıraq öz şäkırtterıne eŋ qajettı sabaqty – adamgerşılık negızderın mülde oqytpaidy, söitıp nadan, adamgerşılıgı jaǧynan şala-jansar «oqymystylardy» tärbielep şyǧarady» dep talai qynjylǧan-dy. Tolstoidyŋ būl pedagogikalyq konsepsiiasyn kezınde patşa, keiın keŋes ökımetınıŋ oqu-aǧartu jüiesı qūlaǧyna da ılgen joq. Al esesıne aqyldy japondar men europalyqtar däl osy pıkırdı özderınıŋ pedagogikalyq oqu-aǧartu jüiesınıŋ altyn arqauy retınde ūstandy. Odan kım ūtty, kım ūtyldy – ol jaǧy aitpasa da tüsınıktı, ärine.
Jalpy, bızdıŋ dana halqymyz ertede-aq osylardyŋ bärın bır-aq auyz sözge syiǧyzyp: «Tärbiesız bılım – tūl» dep äbden bılıp aitqan ǧoi. Eger qazırgı taŋda küllı örkeniettı älem oqytu, bılım prosesın ızgılendıru qajet, äitpese, bılım men ǧylym adamzatty jerjüzılık jappai baqytqa emes, apatqa alyp baruy mümkın dep dabyl qaǧyp jatsa, būny däl osy tärbienıŋ jasampaz küşın aiqyn sezıngendıkten tuǧan dabyl dep tüsıngen läzım.
