Astana qalasynda 2016 jyly 295 balanyŋ közıne ota jasalǧan. Būl körsetkış 2017 jyly nebärı 233-ke azaiǧan. 2018 jyldyŋ qaŋtar aiynda 23 bala qos janaryna em-dom alypty. Būl mälımetterdı elordamyzdaǧy Qazaq köz aurulary ǧylymi-zertteu institutynyŋ filialynan aldyq.
Bılıp jüretın bır derek
Soqyrlyqtyŋ aldyn alu boiynşa halyqaralyq agenttıktıŋ aqparatyna süiensek, älemde şamamen 285 million adam köru qabıletınıŋ naşarlauynan zardap şegedı. Sonyŋ ışınde 19 millionnan astamy – balalar, al 39 million adam tıpten köru qabıletınen airylǧan jandar.
Qazaqstanda resmi derek boiynşa jyl saiyn şamamen 1 million adam oftalmolog-därıgerlerdıŋ kömegıne jügınedı. Köp kezdesetın dert türlerı: qabynu aurulary, alystan körmeuşılık, syǧyrlyq, qylilyq, katarakta, su qaraŋǧy. Jyl saiyn elımızde közı körmei qalǧan 2 myŋǧa juyq adam mügedek atanady. Tırkelgen zaǧiptar sany 56 myŋ adamdy qūraidy, sonyŋ ışınde 2 myŋǧa juyǧy – balalar.
Oquşylardyŋ 70 paiyzynyŋ közı körmeidı
Köz aurulary ǧylymi-zertteu instituty Astana filialynyŋ balalar oftalmology İrina Melnikova smartfonǧa täueldı bolyp qalǧan balalardyŋ köz janary qūrǧap, syǧyrlyqqa jiı ūşyraitynyna qatty alaŋdaidy. «Bız bırdeŋege jaqynnan üŋılsek, közdıŋ būlşyq etı qataiady. Sonyŋ nätijesınde köz būrşaǧy ısıp, adamnyŋ qos janary ülkeiedı. Būl üderıs köpke sozylǧanda būlşyq et qatty jiyrylady. Ūzaq uaqytqa jiyrylǧanda syǧyrlyq paida bolady. Mūndai jaǧdai 1 jyl qaitalansa, köz ülkeiıp ketedı. Ülkeigenı – naşar köre bastaǧany. Ökınıştısı, bız közdı qalai emdesek te, būrynǧy sau qalpyna keltıre almaimyz» dep bastady äŋgımesın İrina Vladimirovna.
Oftalmolog-därıger alataŋnan qara keşke deiın oqudan közderın demaltpaityn oquşylardyŋ üige kelıp, smartfonnan köz almauynan janarlarynyŋ älsıreitının aitady. «Kündelıktı ömırde adam künıne 30 myŋ ret közın jypylyqtatady. Är jypylyqtaǧan saiyn ylǧal bölınedı. Eger bız bır zatqa jaqynnan ūzaq qarasaq, refleksterımızdıŋ barlyǧy ūmyt qalady. Ūialy telefonnyŋ ekranynan köz almau, közdı jypylyqtatpau äserınen köz janary qūrǧai bastaidy. Būdan köz şarşap, qyzyp, auyrady. Künı boiy smartfonnan multfilm köretın 5 jasar baladan ony tartyp ala almaisyz» deidı ol.
İrina Melnikova tehnologiialyq töŋkerıstıŋ äserınen balalarǧa töngen apatty aşyq aitty. «Mektepterde därıgerlık tekserıs jürgızgende orta jäne joǧary synyp oquşylarynyŋ 70 paiyzynyŋ közıldırık kiıp jürgenın kördım. Közıldırıksız jürgenderınıŋ özınde köru qabıletı tömendegen. Köz aurularynyŋ ışınde syǧyrlyq (miopiia), alystan körmeuşılık (blizorukost) köp kezdesedı. Jas mölşerı aluan türlı. Miopiia – tūqym qualaityn auru. Bızge 5 jasynda-aq -10, -15-pen emdeluge keletın balalar bar. Alystan körmeuşılık anyqtalǧan sätten-aq emdemesek, köz tartyla beredı. Būl aurudy bala 18-20 jasqa tolǧanda lazerlık tüzetu arqyly emdeimız degender qatty qatelesedı. Öitkenı ota 18 jasqa deiın jasalady. Sondyqtan balanyŋ densaulyǧyn oilasaq, smartfon, gadjetterdı paidalanuǧa şekteu qoiu qajet. Eger balanyŋ közınde aqauy bolsa, kün saiyn 15-20 minutqa ǧana rūqsat bergen jön. Aqau bolmasa, jarty saǧatqa beruge bolady. Onyŋ özınde 6 jasqa tolmaǧan balaǧa beruge bolmaidy. Aitarym, köz janary sau boluy üşın taza auada köp jüru, fizikalyq qozǧalys öte paidaly» deidı balalar oftalmology.
Därıgermen äŋgımeden keiın dälızde ekı balasymen qabyldauǧa kelgen Anar esımdı äielge jolyqtyq. «Balaŋyzǧa smartfondy neşe jastan bastap berdıŋız? Köz auruy bar ma?» dep sūradym. «Ekı jastan bastap berdım. Sodan qazır közı alystan körmeidı. Közdıŋ qūrǧap, kebuı de bar. Alty ai saiyn oftalmologqa qaralamyz. Em-domyn jasaidy» dedı Anar. – Menıŋ oiymşa, balaǧa smartfondy künıne bır-aq saǧatqa beru kerek. Ǧalamtordan jaǧa ūstatatyndai aqparat oqyǧanym bar. Reseide bır bala künı-tünı smartfonmen oinap, soqyr bolyp qalypty. Mūndai aqparatqa beijai qaramauymyz qajet».
1.Ūiqysyzdyq tuǧyzady;
2. Depressiia jäne mazasyzdyqqa beiımdılık siiaqty psihikalyq aurularǧa sebep bolady;
3. Adamnyŋ terısın tıtırkendırıp, maŋdai men qūlaq dermatitın tuǧyzady. Öitkenı köp telefondarda nikel, hrom, kobalt bar;
4. Uaqytynan būryn qartaitady;
5. Köz janarynyŋ qūrǧauy köru qabıletın naşarlatady;
6. Ainaladaǧy adamdarǧa nazar audaru tapşylyǧy sindromyn jäne ülkenderge giperbelsendılık tuǧyzady;
7. Smartfonǧa degen erekşe äuestık äleumettık oqşaulanuǧa äkelıp soǧady.
Ǧalymdar smartfonnyŋ közge ziianyn däleldedı
Smartfondar men planşetterge şekten tys äuestık balanyŋ köru qabıletıne ziianyn tigızedı. Üş jyl būryn kärıs ǧalymdary osyndai qorytyndyǧa kelgen. Oftalmologtar 7-12 jas aralyǧyndaǧy myŋ kärıs balasyna tekseru jürgızıp, smartfon men planşettı jiı paidalanu köz janaryn qūrǧatyp jıberetının anyqtady. Köz qūrǧaǧanda jasy azaiyp, adamnyŋ janary qyzaryp, ısedı. Zertteu nätijelerı körsetkendei, balalardyŋ 6,6 paiyzynda «köz qūrǧau» sindromy bary anyqtaldy. Osy dertke duşar bolǧandardyŋ barlyǧy künıne 3,5 saǧattan smartfon qarapty. Zertteuge qatysqandardyŋ 55 paiyzynyŋ ǧana közı sau ekenı anyqtalǧan, öitkenı olar smartfonǧa bar-joǧy 37-40 minut üŋıledı eken.
Common Sense Media zertteu kompaniiasynyŋ mälımetterı boiynşa qazır älemde ekı jasqa deiıngı balalar bır saǧat boiy mobildık qūrylǧylardy paidalanady. Ekıden tört jasqa deiıngı balalar – ekı saǧat, odan ülkenırek balalar 2,5 saǧat oiyn oinap, beinejazba köredı. Amerikalyq balalardyŋ 38 paiyzy tılı şyqpai tūryp-aq smartfon, planşet jäne t.b. gadjetterdı qoldanatyn körınedı. Ukrainadaǧy art-terapevtık qauymdastyq müşesı Tatiana Nazarenkonyŋ pıkırınşe, älemdegı psihologtar gadjetterdıŋ 6 jasqa deiıngı balalardyŋ densaulyǧyna ülken ziianyn tigızetının aityp, dabyl qaǧuda. «Mūndai jaǧdai balanyŋ sezım organdarynyŋ damuyn tejep, söileu qabıletın naşarlatatyny jönınde naqty derekter bar. Ata-analardyŋ eŋ ülken qatelıgı – säbidıŋ qolyna ūzaq uaqyt gadjettı ūstatyp qoiatyny. Sonyŋ nätijesınde bala men ananyŋ arasyndaǧy emosionaldyq bailanys üzıledı» deidı sarapşy.
P.S. Psiholog-mamandar otbasyndaǧy ūrys-kerıs, ata-ana men balanyŋ bır-bırıne jatbauyr bolyp bara jatqanyna alaŋdauşylyq bıldırude. Bır ǧana äleumettık oqşaulanudy alaiyqşy. Smartfonǧa täueldılık, şeksız mahabbat otbasylyq ömırde de köptegen mäseleler tuǧyzady. Tösekte bırge jatqan erlı-zaiyptylar ärkım smartfonynan közın almasa, ol jerde qandai baqyt, bereke bolmaq? Eŋ soraqysy, smartfondar kıtap oqudy almastyrdy. Qazır ūiqyǧa jatarda kıtapty emes, ekrany kışkentai qūrylǧyny jastanyp jatamyz. Kıtap midyŋ şarşaǧanyn basyp, aǧzany tynyştandyratyn-dy. Al ekrany jap-jaryq, jazuy öte ūsaq qūrylǧylar aǧzanyŋ tabiǧi yrǧaǧyna kerı äserın tigızedı. Bärınen būryn köz janary şarşaidy, tozady. Endeşe, smartfon soqyr qylmasyn desek, keş bolmai tūrǧanda jaqsylap oilanaiyqşy!
Sız ne deisız?
İrina
(ekı balanyŋ anasy):
– Menıŋşe, smartfondardyŋ tigızetın ziianyna bızdıŋ qoǧamda nazar audarmaidy. Bır kezderı teledidar paida bolǧanda ata-anamyz: «Teledidardy ūzaq körmeŋder, közderıŋe ziiany tiedı» deuşı edı. Al qazır teledidardy şekteusız köremız. Künı boiy qosylyp tūrady. Ūialy telefondar da solai. Üirenşıktı jaǧdaiǧa ainalyp kettı. Adam densaulyǧyna säulelık ziiany bar. Odan bölek, smartfonǧa äuestık äleumettık oqşaulanuǧa äkelıp soǧady. Qazırgı balalar bır-bırımen äleumettık jelılerde söilesedı, hat jazysady. Bıraq olar jai qaǧazǧa ädemı jaza almaidy. Taqpaq, öleŋ şyǧara almaidy. Mäselenıŋ eŋ ülkenı – osy. Taza auada seruendep, ünemı ortada jürgen balalardyŋ mınez-qūlyq dūrys qalyptasady dep oilaimyn.
Bikeş apa
(zeinetker):
– Kışkentai balasynyŋ qolyna planşet, smartfon ūstatyp qoiyp, özderı de ūialy telefonǧa şūqşiyp otyratyndardy jiı köremız. Bala körgenın ısteidı. Mysaly, menıŋ 10 jasar nemerem bar. Smartfon qarauǧa künıne bır-aq saǧat uaqyt beremız. Basqa kezderı sabaǧynan, sport seksiialaryna barudan, aǧylşyn tılın oqudan qoly bosamaidy. Bıreuler balany köp üiırmelerge beru ziian dep jatady. Menıŋşe, qymbat smartfon alyp berıp, üige otyrǧyzyp qoiǧanşa, sporttyq seksiialarǧa aparu – äldeqaida paidaly. Balalarǧa smartfon qarauǧa tyiym salu üşın äuelı ata-analarynyŋ özderı sol smartfonnan «şyǧuy» kerek dep oilaimyn.
Tölen TILEUBAI
