Sot jüiesın jetıldıru – özın azamattyŋ qūqyqtary men bostandyqtaryn qorǧaudy basymdylyq retınde tanyǧan qūqyqtyq memleket dep belgıleitın ärbır memlekettıŋ basty maqsattarynyŋ bırı ekenı anyq. Sot törelıgı institutynyŋ aşyqtyǧy, ädıldık, zaŋdylyq, sottardyŋ täuelsızdıgı – būnyŋ barlyǧy eŋ basty qūndylyqtardyŋ bırı bolyp tabylatyn sot jüiesıne degen halyq senımınıŋ kepılı.
Ūlttyq sot jüiesınıŋ reformalau ırgelı strategiialyq özgerısterdıŋ bırı ekenı dausyz. Qazaqstannyŋ qūqyqtyq jüiesı damudyŋ jaŋa kezeŋın bastan keşırıp jatyr. Soŋǧy jyldary elımızdıŋ sot jüiesınde eleulı oŋ özgerıster oryn alyp jatqanynyŋ kuäsı bolyp jürmız. Sot jüiesı reformasynyŋ basty baǧyttarynyŋ bırı retınde sottardyŋ jūmysynda zamanui aldynǧy qatarly aqparattyq tehnologiialardy qoldanudy atap ötuge bolady. Osy oraida 15-20 jyl būryn armandauǧa da dätımız barmaityn jaŋa innovasiialyq tehnologiialar qoldanysqa engızılu üstınde.
Sot organdarymen «elektrondyq sot törelegın» odan ärı jetıldıru men qoldanu aiasyn keŋeituge baǧyttalǧan auqymdy jūmystar atqaryluda. Bügıngı künı azamattar men zaŋdy tūlǧalarǧa özderınıŋ sotpen qorǧau qūqyǧyn neǧūrlym aşyq jäne tiımdı jüzege asyruǧa mümkındık beretın jaŋa aqparattyq-kommunikasiialyq tehnologiialar qoldanysqa engızılıp, jūmys jasap tūr. Tyŋ özgerıster qūjattardy qabyldaudan bastap atqaru paraqtaryn beruge deiıngı sot törelıgın atqarudyŋ barlyq satylaryn qamtyǧan.
Sottar tolyqqandy elektrondyq ıs jürgızuge köşırıldı, ony sot organdarynyŋ «Törelık» avtomattandyrylǧan aqparattyq-taldau jüiesı qatamasyz etedı. Būl jüiede sottardaǧy ıs jürgızudıŋ barlyq ışkı prosesterı joǧyrlanǧan: ısterdı avtomatty türde bölu, elektrondyq qūjattardy, esepterdı qalyptastyru, mūraǧattau jäne t.b. «Törelık» jüiesı barlyq qoldanystaǧy elektrondyq servisterdı bır jüiege bırıktıruge mümkındık berdı. Onyŋ ışınde ışkı portal, kadr jüiesı, sottardyŋ internet-resurstary, sot qūjattarymen tanysuǧa mümkındık beretın servister, «Sot kabinetı». Ol aqparattyq mälımetterdıŋ jedel almasuǧa jäne joǧarǧy därejedegı qauıpsızdıktı qamtamasyz etuge mümkındık beredı, avtomattandyrylǧan esepke alu, prosessualdyq merzımderdı qadaǧalau, statistikalyq jäne taldau esepterın qalyptastyru, jalpy ıs jürgızudı, sonyŋ ışınde sot ısın jürgızudı jeŋıldetu boiynşa mäselelerdı şeşedı, qūjattarmen jūmys jasaǧan kezde qaǧazbastylyqtan aryluǧa jaǧdai tuzyǧyzady. Sebebı jüie barlyq baqylau merzımderın taldap otyrady.
2017 jyldyŋ mausym aiynan bastap «Törelık» aqparattyq jüiesıne sudialardyŋ jūmysyn jeŋıldetuge baǧyttalǧan taǧy bır tyŋ jaŋaşyldyq engızıldı. Ol – «Jaza taǧaiyndau» servisı.
Būl servis jasaǧan qylmysqa jäne sottalǧan adamnyŋ jeke basyna sai jaza taǧaiyndaudy dūrys baǧdarlauǧa mümkındık beretın, qylmystyq prosestık kodeks jäne qylmystyq kodeks normalarynyŋ negızınde qylmystyq is boiynşa aqparattyŋ ziiatkerlık taldau algoritmderınıŋ barlyq jinaǧyn qamtidy.
«Törelık» jüiesınde qylmystyq ıstıŋ elektrondyq esep qūjatynda ıske qatysuşy retınde sottaluşynyŋ jeke mälımetterı körsetılgen eseptık kärtışkenıŋ qosymşa paraqşasynda sottaluşyny aiyptaudyŋ qylmystyq kodeksınıŋ baby, bölıgı, sottaluşynyŋ jauaptylyǧyn jeŋıldetetın jäne auyrlatatyn män-jailar, sotqa deiıngı tergep-tekseru formasy, qylmystyq kodekstıŋ 24 baby qoldanylǧany nemese qoldanylmaǧany (qylmysqa daiyndalu nemese oqtalu), sottaluşynyŋ jūmys jasaityny nemese jasamaityny, jynysy, jasy turaly mälımeterdı engıze otyryp, servis prosessualdyq jäne materialdyq zaŋnama normalary negızınde taǧaiylǧandaluy yqtimal jaza mölşerınıŋ şekterın eseptep beredı. Iаǧni, ol sudialarǧa sot şeşımderın daiyndau kezınde qoldanystaǧy zaŋnamaǧa barlyq säikessızdıkterdı avtomatty türde körsetedı.
Ärine, būl servistı qoldanu – sottaluşyǧa jazany elektrondyq türde aqparattyq jüie taǧaiyndaidy degen söz emes. Būl servistıŋ jaza mölşerın esepteuı ūsynymdyq sipatta berılıp otyr. Degenmen, būndai servissudianyŋ jūmysyna eleulı qolǧabys bolary sözsız.
Sudia qandai da käsıpqoi, täjıribelı, bılıktı maman bolmasyn – ol eŋ bırınşı kezekte adam, onyŋ şeşım qabyldauyna jüktemenıŋ, iaǧni jūmys auqymynyŋ köptıgı, densaulyq jäne moraldyq-psihologiialyq jaǧdaiy siiaqty köptegen faktorlar äser etuı mümkın ekenın müldem joqqa şyǧaruǧa bolmaidy. Al atalǧan servis sottaluşyǧa jaza taiyndau boiynşa şeşım qabyldaǧan kezde osyndai adami faktorlar äserınen boluy yqtimal qatelıkterge jol bermeuge zor septıgın tigızedı.
Sonymen qatar, «Jaza taǧaiyndau» servisı jaŋadan engızılgen servis bolǧandyqtan, odan ärı jetıldırudı qajet etetını de zaŋdylyq. Osy oraida, bızdıŋ pıkırımız boiynşa sottaluşyǧa jaza mölşerın esepteu qaralǧan ıstıŋ män-jailaryna, sottaluşynyŋ jeke basyna sai boluyn tolyqtyǧyn qamtamasyz etu maqsatynda servis paraqşasyna jazanyŋ taǧaiyndaluyna eleulı äser etetın keibır qosymşa mälımetter engızılu qajet siiaqty.
Atap aitqanda, servistıŋ mälımetter paraqşasyna qylmysty bırneşe ret jasauy, qylmystyq qaitalanuy, qauıptı qaitalanuy, sottaluşynyŋ esı dūrystyǧy nemese dūrys emestıgı, jasalǧan qylmysqa qatysuşylyq deŋgeiı (oryndauşy, ūiymdastyruşy, aidap saluşy, kömektesuşı), qylmystyq qūqyq būzuşylyqtardyŋ jiyntyǧy, ükımderdıŋ jiyntyǧy, belgılı bır qylmystyq qūqyq būzuşylyq üşın közdelgen jazadan görı neǧūrlym jeŋıl jaza taiyndau mümkındıgı turaly siiaqty mälımetter qosymşa engızu qajet dep oilaimyz. Būl algoritmderdı engızu sottaluşyǧa jaza mölşerın esepteudıŋ neǧūrlym obektivtı sipatqa ie boluyn, ıstıŋ män-jailary men sottaluşynyŋ jeke basyna sai boluyn qamtamasyz eter edı jäne taǧaiyndaluy mümkın jaza mölşerınıŋ aiasyn naqtylai tüser edı.
Qoryta kele, jaŋa aqparattyq jäne innovasiialyq tehnologiialardy sot ısın jürgızuge engızu – būl däldık pen jūmys jasapasynyŋ jaqsaruyna eleulı oŋ yqpalyn tigızetın aitarlyqtai faktor ekenıne köz jetkızıp kelemız. Būl öz kezegınde sottardyŋ jūmysynyŋ aşyqtyǧyn qamtamasyz etıp qana qoimai, halyqtyŋ, jalpy qoǧamnyŋ sottarǧa degen senımın arttyryp, sot organdarynyŋ oŋ imidjın qalyptastyrary sözsız. Būǧan qosa, jūmys barysynda zamanui aqparattyq tehnologiialardy qoldanu şeşım qabyldau kezınde qandai da bolmasyn qatelıkterdıŋ boldyrmauǧa öz septıgın tigızedı. Al sot törelıgın jüzege asyru siiaqty kürdelı memlekettık asa maŋyzdy ıste ūsaq mäseleler bolmaityny haq.
HVIII ǧasyrda ömır sürgen qazaqtyŋ ataqty biı – Eskeldı bi «Aqyldy eldı ozdyrady, aqylsyz özın-özı tozdyrady» deptı. Būl qanatty sözder qazırgı kezde de ömırşeŋdıgın joǧaltpaǧandai. Ärbır reformany aqyldyŋ baiybymen atqaryp, elımızdı ozdyrǧymyz kelse zaman köşınen qalyp qoimai, uaqyt talabyna sai ılgerılei beruımız qajet.
Ädılhan ŞAIHİSLAMOV,
Astana qalasynyŋ qylmystyq ıster
jönındegı mamandandyrylǧan
audanaralyq sotynyŋ töraǧasy
