Qūsanbek Beibıt aǧamyzdy mektep kezımnen-aq bıletınmın. Ol kısı jürgızgen habarlardy, aitystardy körıp, söz saptamyna, alǧyrlyǧyna, symbatyna qyzyǧatynmyn. Beibıt aǧa siiaqty şeşen söilegım keletın.
Arman quyp Almatyǧa kelgenımızde Beibıt aǧamen didarlasudyŋ sätı tüstı. Aspiranturada oqyp jürgenımızde «Bır sät jäne bükıl ǧūmyr» degen baǧdarlamaǧa qatysyp, QR ŪǦA akademigı Rabiǧa Syzdyq apaiymyz turaly sūhbat beruım kerek boldy. Būryn-soŋdy ekran aldynda söilep körmegen jastau kezım. «Rabiǧa apai turaly qaitıp söileimın?» degen tolqu men qobalju qatar bolyp, äbden uaiymdaǧanym esımde. Rabiǧa apaiymyz: «Ol habarǧa Orynai söilep beredı», – dep menı ūsynǧan eken. Ol kısı dūrys söileuge, tıldegı normany saqtai bıluge, oidy dūrys jetkızuge, orfoepiialyq normany saqtai bıluge erekşe män beretın. Sondyqtan eldıŋ aldyna şyǧyp söilep körmegen, auditoriiamen jūmys ıstemegen, älı sabaq bere qoimaǧan jas aspirant üşın būl jauapkerşılıgı mol tapsyrma boldy. Apaiymyz tapsyrma bergen soŋ köp ūzamai Beibıt aǧamyz telefon soqty. Baǧdarlamanyŋ qai kezde, qalai tüsırıletının aitty. Jüreksınıp otyryp kelıstım. Tüsırılım bolatynnan 1-2 kün būryn taǧy habarlasyp, eskerttı, baǧdarlamanyŋ baǧytyn tüsındırdı. Aǧamyzǧa taǧy da qobaljyp, qorqyp jürgenımdı aittym. Sol kezde Beibıt aǧamyz jarqyldap külıp: «Senıŋ solai qobaljyp, tolqyp jürgenıŋ ūnaidy. Jauapkerşılıktı sezıngen adam ǧana qobaljidy. Jauapkerşılıktı sezınbegen adam qobaljudy da bılmeidı», – dedı.
Tüsırılım bolatyn künı «Habar» agenttıgıne bardym. Ol jerge adamdardy kırgıze bermeidı. Beibıt aǧamyz qūjattardyŋ bärın aldyn ala rettep qoiǧan eken. Özı qarsy aldy. Sosyn taǧy da bärın tüsındırıp, ūzyn dälızdıŋ boiymen bır kabinetke ertıp apardy. Jol boiy söilesıp keldık. Qobalju, tolqu degen bolmady. Kabinetke kelgen soŋ äŋgımemızdı jalǧastyra berdık. Beibıt aǧa arasynda sūraq qoiyp otyrdy. Bır kezde: «Öte jaqsy söiledıŋ. Sonşa qobaljyp edıŋ. Bärı dūrys boldy», – dedı. Men ekran aldynda söilep otyrǧanymdy, tüsırıp jatqanyn tüsınbei de qaldym. Sol kezde Beibıt aǧamyzdyŋ adam janyn tüsıne bıletın psiholog, kışıpeiıl, janaşyr adam ekenın baiqadym.
Ahmet Baitūrsynūly atyndaǧy Tıl bılımı institutynda jūmys ıstep jürgen kezımızde Beibıt aǧa «Tıl», «Tıl tıregı» degen baǧdarlamalardy jürgızdı. Habarda türlı salanyŋ terminderı, jaŋa qoldanystar talqyǧa tüsetın. Şetten engen sözderge balama ūsynylyp, ol sözdıŋ qanşalyq säikes keletını turaly söz bolatyn. Baǧdarlamada «Altyn sandyq» aidarymen bır kezde ūsynylǧan sättı balamalar, qoldanystan qalyp bara jatqan sözder talqylanatyn. Ol sözder sarapşylar tarapynan maqūldansa, jalpy qoldanysqa engızıletın. Al «Kültökpe» aidarynda dūrys qoldanylmai jürgen, qate balamalar talqylanatyn. Nätijesınde köpşılıkke oi salyp, mūndai sözderdı qoldanbau kerektıgı eskertıletın. Beibıt aǧamyz är baǧdarlamaǧa öte mūqiiat daiyndalatyn. QR ŪǦA akademikterı – Äbduäli Qaidar, Rabiǧa Syzdyq, Şora Sarybaev, Ömırzaq Aitbaev, filologiia ǧylymdarynyŋ doktorlary, professorlar – Erbol Janpeiısov, Saparǧali Omarbekov, Oqas Naqysbekov, Älımhan Jünısbek, Köbei Hūsaiyn, Asqar Jūbanov syndy bügınde aramyzdan ketken aǧailarymyz ben apailarymyzben qatar Telǧoja Janūzaq, Babaş Äbılqasymov, Jamal Mankeeva, Nūrgeldı Uäli, t.s.s. ǧalymdarymyzben aqyldasatyn. Baǧdarlamaǧa qatysatyn spikerlerdıŋ ärtürlı ūstanymda boluyna män beretın. Habar bastalardan būryn spikerlermen söilesıp, ūstanymdaryn naqtylap, pysyqtap alatyn. Nätijesınde ärtürlı közqaras bır baǧdarlamada toǧysyp, terminnıŋ qanşalyq sättı, ūtymdy ekenı qyzu talqylanatyn.
Baǧdarlamany jürgızu barysynda aǧamyz myqty terminolog retınde de tanyldy. Terminjasam ūstanymdary, terminge qoiylatyn talaptardy jetık meŋgergenı, sol sala boiynşa eŋbekterdı oqyǧany, sözdıŋ etimologiiasyn bıletını baiqalatyn. Orysşa-qazaqşa sözdıkter ǧana emes, arabşa-qazaqşa, parsyşa-qazaqşa, moŋǧolşa-qazaqşa, arabşa-orysşa, parsyşa-orysşa, moŋǧolşa-orysşa, t.s.s. sözdıktermen tanys ekenı aŋǧarylatyn. «Altyn sandyqtan» şyqqan är sözge erekşe män beretın. Sol sözderdıŋ qoldanysqa enıp, sözdık qorymyzǧa qaita oraluyn qalaityn. Terminnıŋ qazaq tılındegı sättı balamasy tabylǧan jaǧdaida ol ataulardy qyzǧyştai qorityn. Būl jaǧynan alǧanda, aǧamyz naǧyz tıl jan aşyry retınde tanyldy. Bır joly Beibıt aǧamyzǧa sol kezde filologiia ǧylymdarynyŋ doktorlary, professorlar (bügınde QR ŪǦA akademikterı) Diqan Qamzabek, Şerubai Qūrmanbaiūlymen bırge daiyndaǧan Q.Kemeŋgerūlynyŋ «Qazaqşa-orysşa tılmaş» (1925), N.Qaratyşqanovtyŋ qūrastyruymen jaryq körgen «Pän sözderı» (1927), Ä.Ümbetbaiūlynyŋ «Äskeri ataular sözdıgı» (1926), «Ataular sözdıgı» (1931), t.s.s. kıtaptardy bergem. Aǧamyz ol eŋbekterdı oqyp, alaş ziialylarynyŋ HH ǧasyrdyŋ basynda ūsynǧan sättı balamalaryna riza boldy, bırqataryn «Altyn sandyq» aidarynda ūsynyp jürdı.
Baǧdarlamaǧa keletın sarapşylar da ärtürlı boldy. Keide şet tıldık nūsqany maqūl körıp, sättı balamany qabyldaǧysy kelmeitın sarapşylar da boldy. Ondai sarapşylar köbınese būl närsenıŋ qazaq jerınde bolmaǧanyn jeleu etetın. Sol sebeptı Beibıt aǧamyz bır baǧdarlamany «arystan», «kerık», «türpı», «zıl», «üirektūmsyq», t.s.s. ataularǧa arnaǧan edı. Būl maqūlyqtar qazaq jerınde bolmasa da, qazaq tılınde (basqa türkı tılderınde de) atauy bar ekenın körsetuge tyrysty. Sol arqyly «qandai da bır zat qazaq jerınde bolmasa, ol zattyŋ qazaq tılınde balamasy da bolmaidy» degen ūstanymnyŋ tübegeilı qate ekenın däleldegen edı.
Beibıt aǧamyz jan-jaqty edı. «Tıl», «Tıl tıregı» ǧana emes, barlyq baǧdarlamaǧa asqan jauapkerşılıkpen qaraityny baiqalatyn. Beibıt aǧamyzdyŋ baǧdarlamalaryn asyǧa kütetınbız, qyzyǧa tyŋdaitynbyz. 1995-1997 jyldary «Ömır – özen» aidarymen berılgen baǧdarlamasynda Aqjan Maşani, Biken Rimova, Farida Şärıpova, Şerhan Mūrtaza, Qadyr Myrzaliev, Esenǧali Rauşanov, Raiymbek Seiıtmetov, Sūltan Sartaev, Bolat Atabaev, t.s.s. tūlǧalardan sūhbat alǧan edı. Studiiaǧa şaqyrǧan qonaqtarymen äŋgıme örbıtken kezde köp närseden habary bar, özındık oi-tūjyrymy bar, ūstanymy qalyptasqan jan, şeber psiholog retınde tanylyp edı. Habarǧa qatysqan aqyn-jazuşynyŋ şyǧarmalaryn oqyǧany sözınen, sūraqtarynan baiqalyp tūratyn, ärtısterdıŋ sahnadaǧy obrazdary, ǧalymdardyŋ ūstanym-pozisiiasyn bılıp, erkın sūhbattasatyn. Tyŋdarmannyŋ aiyzyn qandyratyndai, eldıŋ kökeiınde jürgen sūraqtardy qoiyp otyratyn. Sūraqtardan aǧamyzdyŋ pozisiiasy – elın süietını, ūlttyŋ bolaşaǧyna alaŋdaityny baiqalyp tūratyn. Jazuşy, dramaturg Tölen Äbdıkūlymen sondai bır sūhbatynda: «Öz tılınen, öz dınınen, halqynyŋ ädet-ǧūrpynan bezu degende «Oŋ qol» äŋgımeŋız eske tüsedı. Tūtas bır organizmnıŋ bır bölşegınıŋ özıne qarsy tūryp, qastandyq jasauy – jan türşıgerlık oqiǧa. Sız mūny genetikalyq aqparattyŋ äserı dep tüsındıresız. Öz tılınen, mädenietınen bezıngenderdı «oŋ qol» oqiǧasymen salystyrsaq, ūltymyzdaǧy «oŋ qoldar» qaidan şyqty. Oǧan osyndai genetikalyq aqparatty bergender kımder? Kım arqyly, qai kezde sebılgen närse dep oilaisyz? Qazırgı közqaras, naryq ekonomikasyna bailanysty adamdardyŋ ruhani bailyq, qūndylyqtardy qaita zerdelep, būrynǧy baǧaly degen närse arzan bolyp, arzan degen baǧaly bolyp jatqan alasapyran kez. Bolaşaǧymyz üşın genetikalyq aqparat egılıp jatqan joq pa? Balalaryn tek şet elde oqytu, taza aǧylşyn tılın üiretu degen siiaqty bastamalar ūltty topyraǧynan aiyru emes pe? Būl – qaidan şyqqan närse? Sol şetelge baryp jatqandardyŋ 70-80 paiyzy ana tılın bılmeitın ūrpaq bolsa, odan bızge qandai kadrlar keledı? Sızdıŋşe, bırınşı kezekte ūlttyq patriotizm tūruy kerek pe nemese ekonomikalyq faktor tūruy kerek pe?» degen siiaqty saualdar qoiyp edı. Baǧdarlamanyŋ maqsaty turaly Beibıt aǧamyzdyŋ özı: «Ömırdı özen dep qarastyra otyryp, men ondaǧy būrylysty bastan keşken är adamnyŋ jaǧalauǧa qalai köz salatynyn aŋdaǧym, baiqaǧym keledı. Olardy ne oilandyrady, ne tolǧandyrady?! Sonymen bırge är keiıpkerdıŋ ötken ömırınde, belgılı bır ıs-äreketterı men közqarastarynda onyŋ bolmysyn aŋǧartatyn, harakterın aşatyn maŋyzdy jaittar bar. Solardy tapsam deimın», – degen eken. Baǧdarlama maqsatyna jettı. Aǧamyzdyŋ şeberlıgınıŋ arqasynda būl baǧdarlama bırneşe jyl 10 üzdık habar qatarynan körındı.
Qazırgı kezde keibır jurnalister baǧdarlamaǧa ǧalymdardy şaqyryp alyp, özderı köbırek söilep ketetın, sonyŋ saldarynan ǧalymdardyŋ oiyn dūrys jetkızuıne uaqyt tapşy bop qalatyn kezder jiı kezdesedı. Al Beibıt Qūsanbek aǧamyz studiiaǧa kelgen qonaqtardyŋ oiyn tolyq jetkızuıne, barynşa aşyluyna tolyq mümkındık beretın…
Aǧamyzdyŋ jol apatyna tüskenın estıgen kezde köpke deiın eseŋgırep qaldym. Seŋ soqqandai esımdı jiia almai qaldym. «Qate aqparat şyǧar, şatasyp ketken şyǧar», – dep sonşa ümıttendık. Aqparat rastalǧan soŋ köz jasymyzdy köl ettık. İnstituttyŋ kärı-jasy tügel aza tūtty. Bärı de Beibıt aǧamyzdyŋ aqyl-parasatyn, adamgerşılıgın, meiırımdılıgın…, tym erte ketkenın aityp jatty.
Aǧamyz ketken soŋ «Tıl», «Tıl tıregı» baǧdarlamalary da toqtap qaldy. Bügıngı taŋda osyndai baǧdarlamalar öte kerek-aq! Beibıt aǧamyzdyŋ orny älı oisyrap tūr. Beibıt aǧamyzdyŋ saŋqyldaǧan dauysyn, mäz bolǧan külkısın saǧyndyq. Alaida «Qūran» baǧyştaǧannan basqa qoldan kelerı joq. Az ǧana uaqyttyŋ ışınde Beibıt aǧamyzdyŋ san qyrly daryn iesı ekenın, öz ısıne asqan jauapkerşılıkpen qaraitynyn, ülken-kışıge bırdei qamqor, Abaişa aitqanda, tolyq adam ekenın tüsındık. Aǧamyzdyŋ bız bılmeitın qyry köp eken. Eske alu şaralaryna qatysqanymyzda Beibıt Qūsanbektıŋ keremet aqyn, kompozitor ekenıne de köz jetkızdık. «Qūdai berse, qūlai beredı» degendei, jan-jaqty daryn iesı eken. Sözımen de, ısımen de ülgı bolǧan aǧamyzdyŋ jatqan jerı jaily, imany joldas bolsyn! «Qūran» sauaptary tie bersın!
Jūbai ORYNAI,
äl-Farabi atyndaǧy
Qazaq ūlttyq universitetınıŋ
professory m.a., filologiia ǧylymdarynyŋ doktory
