Nūr-Sūltan qalasyndaǧy Mūhamet-Salyq Babajanov köşesı Nauryzbai batyr, Baizaq datqa köşelerımen qiylysady
Būl köşe Resei Geografiialyq qoǧamyna müşelıkke ötkızuge ataqty ǧalym Şoqan Uälihanov pen Semenov-Tian-Şanskii kepıldeme bergen, ǧylymi eŋbekterı üşın Resei Geografiialyq qoǧamynyŋ kümıs medalımen Orta Aziia jäne Qazaqstan ǧalymdary arasynda tūŋǧyş marapattalǧan etnograf, aǧartuşy, auyz ädebietın zertteuşı Mūhamet-Salyq Babajanovtyŋ qūrmetıne ataldy.
Onyŋ esımı öz zamanynda jarqyrai janyp, nebärı 37 jasynda jūldyzdai aǧyp tüsken arda azamattardyŋ bırı retınde atalady. El auzynda qalǧan aŋyzdardyŋ bırınde Salyqtyŋ jan dosy – Bökei ordasynda elu jyldai el basqaryp, öz zamanynda ozyq oily, abyroily, aǧartuşy, ölkenıŋ oqu-aǧartu, mädeniettıŋ örkendeuıne üles qosqan Maqaş äkım (pravitel) atanǧan Mūhambetjan Bekmahambetov (1830-1904) S. Babajanovtyŋ ölımın estıgende «Oi, jalǧan-ai, Salyq öldı degenşe – halyq öldı deseişı» – dep auyr kürsıngen eken deidı. Osylaişa «Salyq öldı degenşe – alyp öldı deseişı, alyp öldı degenşe – halyq öldı deseişı» dep te türlenedı. Ş. Uälihanov 1864 jyly jazǧan «Sot reformasy jaiynda hat» atty eŋbegınde «1860 jyly «Severnaia pchelada» jas qazaq Babajanov myrzanyŋ Bökei ordasyndaǧy tatar mektebındegı ılımnıŋ barysyn qarapaiym tılmen aiqyn baiandaǧan. Maqalada Babajanov myrza Mūhammettıŋ ümbetı, ärı «Severnaia pchelanyŋ» tılşısı bolǧandyqtan, mūsylmandyqtyŋ tuyn ūstauşy retınde tatardyŋ aǧartu ısıne qas emes şyǧar degen oidamyn» dese etnograf-ǧalym Pavel İvanovich Nebolsin 1860 jyly «Russkii vestnik» jurnalynyŋ 29-şy sanynda jazǧan maqalasynda S.Babajanovty bylaişa sipattaidy: «25 jasta. Kelbettı. At jaqty. Öŋı – qara tory. Bota közdı. Şaşy qara, qalyŋ. Babajanov orystyŋ aişyqty ädebi tılın erkın meŋgergen. Sözderı ötkır ärı körkem, äsırese özın tolǧandyratyn mäselege kelgende, qyzyp ketıp, erkın kösılıp, şeşen söileidı. Şyqqan tegınıŋ qoja boluyna qaramastan, Nepliuev kadet korpusynda oqyp, bılım alǧan, kazak-orystardyŋ äskeri ülgıde tıgılgen kiımın kiedı. Äŋgımelesken kezde ony äsırese ekı mäselenıŋ erekşe tolǧandyratynyn baiqadym» dep aityp, ǧalymnyŋ ömırdegı ūstanymyn jetkızedı.
Salyq Babajanov 1851 jyldyŋ qazan aiynda kadet korpusyn oidaǧydai bıtırıp, horunjii degen ofiserlık şen alyp şyǧady. Orynbor şekara komissiiasynyŋ basşylary közge tüsken talantty, üzdık jas ofiserdı äuelgıde öz qaramaǧynda qyzmette qaldyrady. Alaida, 1853 jyly Orynbor kazak-orys ofiserlerı oǧan är türlı jala jauyp, qyzmetınen bosattyryp, Orynbordan qudyryp, Işkı Bökei Ordasyna jer audarady. Osy jerde bır nazar audaratyn jaǧdai – ökımet oryndarynyŋ onyŋ özınıŋ, üi-ışınıŋ kımdermen bailanysyp, kımderdıŋ būlarǧa kelıp-ketkenın baqylau üşın soŋynan Alekseev degen podhorunjiidı tyŋşy etıp salyp qoiuy. Degenmen keiınnen ekeuı dos bolyp, ol Salyqtyŋ jazǧan maqalalaryn Astrahanda şyǧatyn «Volga» degen gazetke aparyp berıp otyrady.
Tuǧan jerıne qaityp oralǧan bılımdı jas ofiser alǧaşynda Han saraiynda tılmaş bolady. Arada jyldar ötkennen keiın äskeri şenı joǧarylap, jüzbasy därejesıne jetedı. Endı ol «Işkı ordany basqaru jönındegı Uaqytşa Sovettıŋ» keŋesşısı bop ısteidı.
Salyq Babajanovtyŋ taǧy bır qyry – köne mūra jinauşy retınde de Edıl-Jaiyq boiyna onyŋ atynyŋ belgılı bolǧandyǧy. Äldebır zattardyŋ tabylǧany jaily habardyŋ, keide sol zattardyŋ özınıŋ de dereu Babajanovqa jetıp otyruy onyŋ el ışındegı bedelın, zertteuşı dep tanylǧandyǧyn däleldeidı.
Mūhamet-Salyqtyŋ atyn şyǧarǧan onyŋ ǧylymi-etnografiialyq jäne publisistikalyq şyǧarmalary edı. Ol qazaqtyŋ salt-dästürı, şaruaşylyǧy, dıni nanymy, aŋşylyq käsıbı jönınde eŋbekter jariialady. Halyqtyŋ köne tarihi mūralaryn, aŋyz-ertegılerın, öleŋ-jyrlaryn, maqal-mätelderın jinap, zerttedı. Onyŋ äsırese «Qymyz turaly jaŋalyq», «Oral kazak-orystary men Işkı Orda qazaqtarynyŋ aitysy», «Işkı qazaq Ordasynyŋ jylqylary jäne ony baǧu», «Naryn qūmy jönındegı mälımetter», «Işkı Bökei ordasyndaǧy aŋşylyq» dep atalatyn maqalalary men zertteu eŋbekterı män-maŋyzy öte joǧary eŋbekter edı. Äsırese, mūndaǧy jylqy, qymyz jönındegı jazbalary – künı bügınge deiın qūny joǧalmaityn dünieler.
Mūhamet-Salyq ta Şoqan siiaqty öte jūmbaq jaǧdaida, (ony kazaktar ulap öltırgen degen qaueset te bar) nebärı 37 jasynda Işkı Bökei Ordasynyŋ Astrahan betındegı «Egındıqūdyq» degen jerde köz jūmdy. Artynda Mūqambetjan, Hanahmet atty ūly qaldy. Bertınde aqyn Esenǧali Rauşanov Babajanov turaly «Saryözen» atty poema jazady.
Aizada JAIYQQYZY
