«Su közderın ielenu üşın küres qazırdıŋ özınde geosaiasattyŋ maŋyzdy faktoryna ainaldy jäne ol kei jaǧdailarda halyqtar men memleketter arasyndaǧy qaqtyǧystarǧa, şielenısterge alyp barady»
(Memleket basşysy Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ Transşekaralyq su aǧyndary men halyqaralyq kölderdı qorǧau jäne paidalanu boiynşa konvensiiany jaqtauşylar keŋesınıŋ VIII sessiiasyna qatysuşylarǧa joldaǧan ündeuınen)
«Klimattyŋ özgeruı, tabiǧatty lastau, auyzsuǧa degen sūranystyŋ kürt ösuı sudyŋ tapşylyǧyna jäne şekaralas elder arasyndaǧy şielenıstıŋ ūlǧaiuyna äkelıp soǧuda»
(BŪŪ-nyŋ Bas hatşysy Antoniu Guttereştıŋ atalǧan sessiiaǧa qatysuşylarǧa joldaǧan ündeuınen)
Osydan bes jyl būryn otandyq ǧalymdar men su mamandary elımızde şamamen 30 jyldan keiın auyzsu tapşylyǧy paida bolatynyn boljady. Sol kezde Qorşaǧan ortany qorǧau ministrı qyzmetın atqarǧan Nūrlan Qapparov elımızde 2050 jyly su jetkızu sūranystan üş ese kem bolatynyn aitty. Resmi statistikaǧa jügınsek, Qazaqstandaǧy tūşy sudyŋ qory 190 tekşe kilometrdı qūraidy. Su qoimalarynyŋ kölemı – 95 tekşe kilometr, özender suy – 101 tekşe kilometr, jerasty sulary – 95 tekşe kilometr, mūzdyqtar – 58 tekşe kilometr. Būl derekterge qarap, elımızdıŋ aumaǧynda qanşama jaŋbyr, su tasqyny, qarly boran bolsa da, sudy ünemdeudı ūmytpaǧanymyz abzal.
Öitkenı su qorynyŋ bar-joǧy 40 paiyzy ǧana ünemdeledı. Auyzsudyŋ jyl saiyn qūndy, qymbat bola tüsuı ärkımdı de oilandyruy tiıs.
Su biznesınıŋ naryǧy östı
Baiqap qarasaq, dükender men supermarketterde bötelkege qūiylǧan sudyŋ qūny ösıp barady. Mysaly, 5 litrlık «Turan»-dy būryn 189 teŋgege alsaq, qazır ol 250 teŋgege satylady. 5 litrlık «Tassay»-dyŋ qūny 6 ai būryn 205 teŋge bolsa, qazır ony 300 teŋgege satyp alasyz. Aitpaqşy, zertteuşı mamandar qazaqstandyqtar jylyna 50 mlrd-tan asa teŋgesın bötelkege qūiylǧan sudy satyp aluǧa jūmsaitynyn aitady. «Mega Research» agenttıgınıŋ zertteuıne jügınsek, 2013 jyldan berı su naryǧy 0,8 mlrd litrden 1 mlrd litrge deiın ösıptı. Düniejüzılık densaulyq saqtau ūiymynyŋ normasy boiynşa, būl az. Atalǧan ūiym Qazaqstannyŋ tabiǧi suǧa degen qajettılıgı jylyna 3 mlrd litrdı qūraidy dep esepteptı.
Elımızde öndırıletın alkogoldık emes susyndardyŋ 90 paiyzdan astamy ışkı naryqtyŋ qajettılıgın qanaǧattandyrady. Zertteu nätijesı körsetkendei, plastik bötelkedegı sulardy Astana jäne Almaty qalalarynyŋ tūrǧyndary köbırek ışedı eken. Bır anyǧy, bızdıŋ naryqta bötelkege qūiylǧan sudyŋ türlerı köp bolmasa da, taŋdau bar. Qazaqstandyqtar köbınese «Serebrianaia», «Hrustalnaia», «Bon Aqua» jäne t.b. auyzsulardy, «Äsemai-Saryǧaş», «Aleks-Saryaǧaş» mineraldy sularyn, «Borjomi» emdık suyn satyp alady. Mäselen, Aqmola jäne Soltüstık Qazaqstan oblystarynyŋ aumaǧynda ǧana emdık-mineraldy su şyǧaratyn 11 su közı bar. Soǧan qaramastan, elordanyŋ emdık sular naryǧynda gruzinnıŋ «Borjomiınıŋ» bäsı joǧary.
«Kökşetau mineraldy sulary» AQ-tyŋ ǧylym jönındegı direktory Evgenii Piatov su biznesı naryǧyndaǧy bäsekelestıktıŋ ötkır ekenın aitady. «Tūtynuşylar ışetın sudy dämıne qarai taŋdai alady. Alaida olar naǧyz mineraldy tabiǧi sudy jai tazartylǧan qūbyrdaǧy sudan aiyra almaidy» deidı ol.
2019 jyldyŋ 1 qaŋtarynan bastap Euraziialyq ekonomikalyq odaqtyŋ «Ydysqa qūiylǧan auyzsudyŋ jäne tabiǧi mineraldy sulardyŋ qauıpsızdıgı turaly» tehnikalyq tärtıbı küşıne enedı. Osyǧan säikes, bötelkege qūiylǧan sudyŋ sapasy men qauıpsızdıgıne qoiylatyn talaptar jūmsartylǧanymen qatar, auyzsudyŋ paidaly qasietterı turaly taŋbalau talaptary da alynyp tastalady. Iаǧni, su şyǧaratyn käsıporyndar jarnamaǧa aqşasyn uystap şaşpasa, önımderı ötpei qaluy mümkın.
Elordaǧa auyzsudan qauıp bar ma?
Qazaqstan tūşy sudyŋ qoryna bai emestıgın būrynnan aityp jürmız. Bıraq soŋǧy jyldary jiı-jiı dabyl qaǧa bastadyq. Elımızdegı su resurstarynyŋ 50 paiyzǧa juyǧy oŋtüstıkte, 30 paiyzy – ortalyq, soltüstık jäne şyǧys öŋırlerde, 20 paiyzǧa juyǧy batysta şoǧyrlanǧan. Qūrǧaqşylyq jyldary oŋtüstıktıŋ özınde jemıs-jidek suǧaratyn jäne tūşy sudyŋ tapşylyǧy baiqalady. Mūnyŋ sebebı, elımızde aǧatyn ırı-ırı özenderdıŋ barlyǧy bastauyn körşı memleketterdıŋ aumaǧynan alady. Şyǧysta būl – Qytaidan aǧyp şyǧatyn Ertıs pen Ile, oŋtüstıkte – Syrdariia, batysta – Jaiyq (Ural). Atyrau men Maŋǧystau tūrǧyndary Oraldyŋ suyn keŋes zamanynda salynǧan jasandy su taratqyştan alady.
Bır ǧana Ertıs özenı 5 mln-ǧa juyq qazaqstandyqtardy auyzsumen qamtamasyz etedı. Alaida 2000 jyldan bastap qytailar eldıŋ batysyn igerıp, qara Ertıstıŋ suyn Şyŋjaŋdaǧy mūnaigaz önerkäsıbınıŋ ortalyǧy – Qaramaiǧa būrdy. Sondai-aq hanzulardyŋ Ilede 10-nan asa su qoimasy, 60 gidroenergetikalyq qondyrǧylary bar. Mäselen, Aspan asty elı Ileden jyl saiyn şamamen 20 tekşe kilometr su alady, būl san ünemı ösıp keledı. Ekologtardyŋ boljauynşa, Ilenıŋ suynyŋ azaiuy Balqaş kölınıŋ ekıge bölınıp, bır bölıgınıŋ keuıp qaluyna äkelıp soǧuy mümkın. Al Ertıstıŋ suy azaisa, Ertıs-Qaraǧandy kanalynyŋ suy kemidı. Būl kanal elordany sumen qamtamasyz etetını mälım. Taǧy bır derek. Elordany sumen qamtamasyz etetın Esıl özenındegı Viacheslav su qoimasynyŋ (qazır ol jylyna 67,2 mln tekşe metr su jıberedı) äleuetı köŋıl könşıtpeidı. Sebebı mamandar Esıldıŋ suynyŋ jyl saiyn tartylyp bara jatqanyn alǧa tartuda.
İnjener, gidrotehnik Asqar Äbirovtyŋ pıkırınşe, qar az tüsken jyldary Esıldıŋ suy tıpten azaiatynynan qauıptenedı. «Ertıstıŋ suyn Esıldıŋ joǧary alabyna jetkızu maqsatynda 2001 jyly Q.Sätbaev atyndaǧy kanal paidalanuǧa berıldı. Mamandar eseptegendei, su qoimasynyŋ äleuetı şamamen 130,2 mln tekşe metrdı qūraidy. Al elorda halqynyŋ sany 2025 jylǧa qarai 1,2-2 mln adamǧa köbeietın bolsa, bas qalanyŋ suǧa degen qajettılıgı jylyna 180 mln tekşe metrge artady. Demek, qar az tüsken jyly su tapşylyǧy sezılıp, mäsele bırden bırınşı orynǧa şyǧady. Ony sol kezde jedel şeşe alamyz ba?» deidı ol kökeiındegı qaupın jasyrmai.
Astanany janai ötetın kanal salynsa…
Ortalyq Qazaqstandaǧy tabiǧi su resurstary 2030-2050 jyldarda 25-35 paiyzǧa deiın azaiuy mümkın. Būl – otandyq geograf-mamandardyŋ pıkırı. Geografiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor Jaqypbai Dostai bırer jyl būryn Ertıstıŋ suyn Syrdariiaǧa jetkızetın kanal saluǧa ūsynys jasaǧan. «Ertıs özenınen Qaramaiǧa deiın, odan ärı Ürımşıge deiın kanaldar salynyp qoidy. Jaqyn bolaşaqta Ertıs suynyŋ 50-55 paiyzy osy kanaldar arqyly ışkı Şyŋjaŋǧa aidalady. Mūnyŋ äserınen Qazaqstan aumaǧyndaǧy Ertıs alabynyŋ su resurstary 26-dan 23,5 tekşe kilometrge deiın kemidı. 2020-2030 jyldary būl alapta klimattyq su resurstary köbeiedı. Osy resurstardyŋ 10-15 tekşe kilometrın transqazaqstandyq öz ekpınımen aǧatyn kanal arqyly (ol Astanany janai ötedı) Syrdariia alabyna jetkızuımızge bolady. Sondai-aq Edıldıŋ (Volga) suyn Mūǧaljar arqyly Syrdariiaǧa jetkızsek, onda ekı ūly özen – Edıl men Ertıs jalǧasyp, kemelermen Kaspii arqyly Jerorta teŋızıne şyǧar edık» deidı otandyq ǧalym.
Onyŋ paiymdauynşa, Balqaştyŋ bır bölıgınıŋ suy tartylyp qalǧan jaǧdaida Almatyǧa qauıp tönbeidı. Bır kezderı keibır ǧalymdar «Balqaş tartylsa, Almatyǧa zor qauıp tönedı» degen boljam aitqan-dy. «Almaty Alataudyŋ etegınde jatyr. Ülken Almaty, Kışı Almaty, Esentai jäne t.b. şaǧyn özenderdıŋ alabynda ornalasqan. Ol auyzsuǧa jerasty suyn paidalanady. Qauıp joq dep oilaimyn. Al Ilege qatysty aitarym, onyŋ suynyŋ 60 paiyzy Qytaida qalady. Ilenıŋ suy azaiǧanda Balqaşqa qandai qauıp tönetını turaly Geografiia institutynyŋ zertteulerınde jan-jaqty jazylǧan. Aldyn alu joldaryn da körsettık» dep tüsındıredı mäselenıŋ mänısın Jaqypbai Dostai.
