Qoǧamdaǧy eŋ küiıp tūrǧan mäselenıŋ bırı – suisid adamnyŋ özıne-özı qol jūmsauynyŋ azaimai otyrǧandyǧy. Äsırese, suisidtıŋ balalarǧa qarai auyz saluy – eŋ qorqynyşty körınıs, sonyŋ ışınde mektep jasyndaǧy balalardyŋ būǧan şarpyluy «jalǧyzdyq» degen ruhani derttıŋ bırden-bır emı «ölu» dep şeşetın sana auytquy dep psiholog mamandar qorytyndy jasap otyr.
Astana qalasynyŋ Polisiia departamentı jäne onyŋ aumaqtyq bölınısınde 2022 jyldyŋ 12 aiy ışınde – 166, 2023 jyldyŋ 9 aiynda 154 suisid faktılerı tırkelgen. Suisid äreket jasaudyŋ basty sebepterınıŋ bırı – jaqyndary men tuystary tarapynan tüsınbeuşılık, süiıspenşılık pen qoldaudyŋ bolmauy. Sondai-aq tuystarymen janjal (ūrys, sözge kelıspeuşılık), dūrys tärbie bermeu, men tehnologiia men äleumettık jelılerdıŋ äserı, därı-därmek qoldanudyŋ mölşerın bılmegendık (auyrsynudy basatyn därılerdı mölşerden tys qoldanu, taǧy basqalary).
Mysaly, mektepte, bırtoǧa momyn balalardy būzyq mınezdı balalar ünemı basynuy, osyndai bırtoǧa balalardyŋ ärtürlı şaralardan şetqaqpai qalyp qorlanuy, sabaǧynyŋ naşarlau körsetkışte boluynan ärkez tömenşık jüruı, öz üiınde de ata-anasynyŋ da meiırım nazarynan tys qaluy, söite tūra osyndai bırtoǧa balalar «elıktegış», «körgış», «estıgış» sekıldı sergek balalarǧa qaraǧanda «sezgış» boluy älgındei ainalasynan kelıp jatqan jaisyz äreketterden jandüniesıne tüsken auyrtpalyqtardy ūzaq köteruge şamasy jetpei, jas köŋılı myna sūrqai ömırden äbden tüŋıledı eken.
Astarynda ne jatyr?
Tüŋıludıŋ soŋy tūiyqqa tırelu, aldy tas qaraŋǧy ılgerı basar joly qalmaǧan, arty älgındei qatıgez… mıne, moinyna bır jıp salsa boldy, onsyz da bükıl bolmysy ölım toryna kelıp özı tüsıp tūr!
Sondyqtan da bılım mekemelerınde oquşylardyŋ, jasöspırımderdıŋ qatysuymen ata-analar jäne pedagogtarmen aldyn alu ıs-şaralaryn ötkızu öte maŋyzdy. Ärine, elımızde, elordada kämeletke tolmaǧandar arasynda öz özıne qol jūmsaudyŋ aldyn alu jūmystary vedomstvoaralyq özara ıs-qimyl şeŋberınde jürıp jatyr.
Qazaqstan Respublikasy Ükımetınıŋ 2020 jylǧy 30 nauryzdaǧy № 156 qaulysymen bekıtılgen 2020-2023 jyldarǧa arnalǧan balalar qūqyqtaryn qorǧaudy küşeitu, tūrmystyq zorlyq-zombylyqqa qarsy ıs-qimyl jäne jasöspırımder arasyndaǧy suisid mäselelerın şeşu jönındegı Jol kartasyn oryndau şeŋberınde Astana qalasynyŋ bılım basqarmasy elordanyŋ mektepterı men kolledjderınde bırqatar ıs-şaralardy jüzege asyruda. Kämeletke tolmaǧandar arasyndaǧy suisidtık mınez-qūlyq qoǧamdaǧy ötkır mäselelerdıŋ bırı bolyp qala beredı. Būl jūmystyŋ tiımdılıgın barlyq Qūzyrettı qūrylymdardyŋ nätijelı vedomstvoaralyq özara ıs-qimyly arqyly ǧana arttyruǧa bolady.
Qasym-Jomart Toqaev, Memleket basşysy:
«Jastardyŋ arasyndaǧy jantürşıger jaǧdailar men otbasyndaǧy zorlyq-zombylyq jiılep, kün tärtıbındegı mäselege ainalyp barady. Būǧan jauapty oryndar qyzmetın jöndı atqaryp jatqan joq»
Qalalyq Bala qūqyqtary jönındegı öŋırlık uäkılı A.Bimendina būl jönınde bylai deidı.
– Memleket basşysy osy baǧyttaǧy jūmystardy synǧa aldy. Onda qūzyrettı organdardyŋ jastar arasynda suisidtık ahualdy jaqsartu jūmystary köŋıl könşıterlıktei emes ekenın aitty. Menıŋ qyzmetım – ükımetten aqy almaityn taza qoǧamdyq jūmys, ştatta mamandarymyz da joq, täjıribelı pedagog retınde qolymnan kelgenınşe mektepterde, kolledjderdı jasöspırımderge psihologiialyq qandai kömek bere alamyz degen mäselemen bas qatyryp jürgenımızge bıraz boldy. Ata-analarǧa myŋdaǧan saualnama joldap, jauabyn alǧasyn ony taldap, talqylai kele mynaǧan köz jetkızdık, suisidke äser etetın jaǧdai, bırınşıden – äleumettık jelıdegı älımjettık, bulling, sosyn otbasyndaǧy ūrys-kerıs, kikıljıŋ, ökınışke qarai, balanyŋ ömırden baz keşuıne aparyp soǧady. Mektepterde balalar arasyndaǧy qūqyq būzuşylyqtyŋ aldyn alu boiynşa da bıraz ıs-şaralardy ötkızıp jürmız. Sonda baiqaǧanymyz, taǧy da mamandar jetıspeuşılıgı nemese azǧantai jalaqyǧa jūmys ıstep jürgen polisiia qyzmetkerın nemese psiholog mamandaryn öz elınıŋ patrioty demeske lajyŋ joq. Ne ıstemek kerek? Maman jetıspese, mektepterdegı klass jetekşılerıne qiyn jaǧdaiǧa tap bolǧanda ärı därıger, ärı polisiia, kerek bolsa, psiholog maman retınde jedel äreket etuge tura keletının, solardyŋ ǧana qolynan şūǧyl kömek bolaryn aitqymyz keledı. Jūdyryqtai jūmylǧanda ǧana bar bailyǧymyz, baqytymyz – balalarǧa, bolaşaǧymyzǧa qyzmet ete alatyn bolamyz. Jaŋa Qazaqstan boluymyz üşın barynşa jüktı jūmyla kötergenımız abzal, – dedı A.Bimendina.
Nege aldyn almaimyz?
Ärine, kez kelgen ındettıŋ emı bolatyny sekıldı suisidtıŋ de aldyn aluǧa bolatyndyǧy ras. Bıraq, suisidolog maman Mihail Smeskoi maman kadrlardyŋ jetıspeuşılıgınen, qoǧam zäru bolyp otyrǧan mamandardyŋ jalaqysy mardymsyz ekendıgın alǧa tartyp, halyq qalaulylaryna, qūzyrettı organ ökılderıne būl mäsele şeşılmeiınşe, balalar, jasöspırımder arasyndaǧy suisidtıŋ aldyn alu jūmystarynda ılgerıleuşılık bolmaityndyǧyn aşyna aitty. «Būryn psiholog-suisidolog maman retınde maǧan küizelıske tüsken, jaǧdaiyn aityp aiyna 3-4 bala kelse, qazır olardyŋ sany aiyna 26-dan asady. Balalar psihology öte az, tıkelei suisidtıŋ aldyn alumen ainalysatyn mamannyŋ laiyqty bılıktılıgı joq, şetelde oquǧa, täjıribe almasuǧa densaulyq saqtau organdarynan ūsynys ta joq, yqylas ta joq, şetelge täjıribe almasuǧa maman emes, būl problemadan auyly alys kadrlar ketıp jür, al balalarmen jūmys ısteitın mektep psihologtarynyŋ deŋgeiı şekteulı olar ärı ketse, skrining pen trening jasaudan artylmaidy. Al qiyn jaǧdaiǧa tap bolǧan jastarǧa, balalarǧa bılıktılıgın arttyrǧan, osy maqsatta milliondap qarjy jūmsaǧan bılımdı kadrlar kerek. Olardyŋ jalaqysyn körseŋ, mardymsyz, būl saladan ketıp jatqandar da az emes. Būl mäselenı ükımet keşendı türde şeşpeiınşe, maman kadrlarmen qamtamasyz etıp, jalaqysyn kötermeiınşe, būl ıste äldeqandai bır ılgerıleuşılık bola qoiady dep aita almaimyn» dedı Mihail Smeskoi.
Qaitsek te, suisidtık köŋıl-küidıŋ aldyn alu ıs-şaralaryna beijai qaramauymyz qajet. Kämeletke tolmaǧandar arasynda suisidtıŋ aldyn alu jūmysynda vedomstvoaralyq özara ıs-qimyl jasau, Qazaqstan Ükımetınıŋ jol kartasy punktterın oryndau şeŋberınde bırlesken, ärı qarai şeşımder qabyldau mümkındıkterıne bailanysty ıs-qimyldar, äreketter jalǧasa beruı tiıs. Al äzırşe būl taqyryp ǧalamtor jailaǧan jahandanu zamanyndaǧy eŋ özektı mäselenıŋ bırı retınde qala beredı.
Astanada 2022 jyldyŋ 12 aiy ışınde – 166, 2023 jyldyŋ 9 aiynda 154 suisid faktılerı tırkelgen. Suisid äreket jasaudyŋ basty sebepterınıŋ bırı – jaqyndary men tuystary tarapynan tüsınbeuşılık, süiıspenşılık pen qoldaudyŋ bolmauy
Elordada Qasym-Jomart Toqaevtyŋ töraǧalyǧymen ötken elımızdıŋ damuy jönındegı keŋeste Memleket basşysy osy mäselelerge arnaiy toqtalyp, olqylyqtardy atady.
«Jastardyŋ arasyndaǧy jantürşıger jaǧdailar men otbasyndaǧy zorlyq-zombylyq jiılep, kün tärtıbındegı mäselege ainalyp barady. Būǧan jauapty oryndar qyzmetın jöndı atqaryp jatqan joq» degen Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev tūrmystyq zorlyq-zombylyqtyŋ aldyn alu saiasatyn qaita qarau qajettıgın aitty.
«Taǧy bır nazar audaratyn mäsele – jas ūrpaqtyŋ qauıpsızdıgı. Balalarǧa qatysty jantürşıgerlık qylmystar jiılep kettı. Mūndai oqiǧalar mektepte, köşede, tıptı, üide bolyp jatyr. Soraqy jaǧdailar oquşylardyŋ özıne qol jūmsauyna sebepker bolyp otyr.
Tıptı, ata-analardyŋ özderı balasyna qorlyq körsetıp, onyŋ arty qaiǧyly jaǧdaiǧa ūlasyp jatady. Otbasyndaǧy zorlyq-zombylyqtyŋ aldyn alu jūmysy älsız. Jauapty mekemeler men qūqyq qorǧau organdarynyŋ qyzmetı oidaǧydai nätije bergen joq. Tūrmystyq zorlyq-zombylyqtyŋ aldyn alu saiasatyn qaita qarauymyz kerek» dedı Memleket basşysy.
Astana qalasy boiynşa mektep, jasöspırımder arasyndaǧy qylmysqa qatysty: mektepışılık esepte tūrǧan oquşylar sany – 248, Işkı ıster organdarynda 138 bala esepte tūr, 156 äleumettık jaǧynan tömen, qolaisyz otbasylardy tärbielenıp jatqan bala sany – 327.
Astana qalasy boiynşa mektep, jasöspırımder arasyndaǧy qylmysqa qatysty: mektepışılık esepte tūrǧan oquşylar sany – 248, Işkı ıster organdarynda 138 bala esepte tūr, 156 äleumettık jaǧynan tömen, qolaisyz otbasylardy tärbielenıp jatqan bala sany – 327
Sondai-aq aǧymdaǧy jyly 68 bala qylmys jasaǧan, 2022 jylmen salystyrǧanda 30 balaǧa artyq (2022 jyly 38 bala tırkelgen). Būl derekter jurnalistıŋ resmi sūrau salu boiynşa Astana qalasynyŋ polisiia departamentınen alyndy.
Pedagogtyŋ bala ömırıne äserı qandai?
Mektebınıŋ üzdık synyp jetekşısı, oquşylardyŋ «äkesıne» ainalǧan №37 mektep-liseiınıŋ pedagogy Medet Bıläl bylai deidı: «Tärbie jūmysyn ūiymdastyrudaǧy basymdyq balalardyŋ jeke basyna qūrmet pen senım, balalardyŋ qūqyqtary men zaŋdy müddelerın qamtamasyz etu, osy maqsatta kemşılıkterdı boldyrmaudy közdeidı. Mūǧalımnıŋ oquşyǧa zor senımı, mahabbaty oǧan qatty äser etedı. Menıŋ klasymda 11 jalǧyzbasty ana tärbielegen bala oqidy. Ūstazy retınde, azamat, aǧasy, tıptı äkesı retınde balalardy barynşa qoldauǧa tyrysamyn, olar syrymen bölısse, pıkırımdı aitamyn, problemasy bolsa baǧyt beruge tyrysamyn. Sondyqtan bolar, olar menı «Sız – bızdıŋ äkemız, qamqorymyz, janaşyrymyz!» dep ataidy. Alǧaş estıgende tolqyp, qobaljyǧanym ras, qazır oǧan üirendım, balalardyŋ ärbır jetıstıgıne şyn quanyp jüremın. Ata-ana men mūǧalım bırlıgı myǧym bolsa, bılım salasynda köp ılgerıleuşılık, nätije bolary sözsız».
Bala – Allanyŋ amanaty, bolaşaǧymyzdyŋ baǧdarşamy, şyraǧy. Otbasyn qūrǧanda da, ömırge bala äkelgende de moiynǧa ekı ese jauapkerşılık artylyp, tek özderı üşın ǧana emes, balanyŋ bolaşaǧyna, adam taǧdyryna alaŋdau bastalaryn eşqaşan esten şyǧarmauymyz qajet. Uaqyttyŋ köşıne ılesu üşın, otbasyn jaŋa zamannyŋ jaŋalyqtarymen qosa ūlttyq qūndylyqtarymyzǧa sai tärbieleu bılsek, ūtylmaimyz.
Öitkenı uaqyt qatelıkterdı keşırmeidı, keiın bärı keş bolady. Osyny ūmytpaiyq!
