Qazaqstanda aǧza transplantasiialauda medisina jetıstıgı zor. Bıraq ökınıştısı, donorlyq aǧzalarǧa sūranys ūsynystan asyp tüsedı, iaǧni aǧza donoryn tabuda qiyndyq köp. Qazır «kütu paraǧynda» büirek, bauyr, ökpe, jürek auystyruǧa mūqtaj 3950 nauqas bolsa, onyŋ 80 paiyzy büirek donoryna zäru. Olardyŋ köbı tuystyq nemese mäiıttık donor tappastan ömırmen qoştasuda. Mäselen, soŋǧy bır jyl ışınde ısten şyqqan büiregın auystyra almastan 400-den astam adam ajal qūşqan. Osy rette elımızdegı jäne şeteldegı aǧza donorlaryn tabu joldary men mäselelerı jönınde bıluge 4 jyldyq jūmys täjıribesınde 150-ge juyq adamnyŋ büiregın auystyrǧan därıger, Ūlttyq ǧylymi onkologiia ortalyǧynyŋ urolog-transplantology Arman MARALBAIMEN sūhbattasqan edık.
Qazaqstanda mäiıttık emes, tuystyq donorlar basym
– Arman myrza, elımızde aǧza donoryn tabu nege qiyn? Onyŋ basty sebepterı qandai?
– Bügınde elımızde 7 transplantasiia ortalyǧy bar. Solardyŋ negızgılerı Astana, Almaty, Aqtöbe jäne Şymkent qalalarynda ornalasqan. Ana men bala ortalyǧynda balalar aǧzasynyŋ transplantasiiasy jasalady. Bızdıŋ ortalyqta eresekterdıŋ bauyr men büiregı auystyrylsa, Ūlttyq kardiohirurgiia ortalyǧynda jürek pen ökpenıŋ transplantasiiasy jürgızıledı. Eŋ alǧaşqy aǧza auystyru otasyn jasau 1979 jyly Almatydaǧy A.Syzǧanov atyndaǧy Ūlttyq ǧylymi hirurgiialyq ortalyqta bastalǧan. Al bızdıŋ ortalyqta 2010 jyldan berı 600-ge juyq büirek auystyryldy. Sonyŋ 98 paiyzy – tuystyq, qalǧany – mäiıttık. Qazaqstanda mäiıttık transplantasiia köp damymaǧan. Jyl basynan berı osynda 43 aǧza auystyru otasy jasalsa, sonyŋ tek bıreuınde ǧana aǧza mäiıttık donordan alyndy. Onyŋ bırneşe sebebı bar. Bırınşı kezekte halyqtyŋ sana-sezımı, nanym-senımı äser etedı. «Adam ömırge 12 müşesımen kelgendıkten, men solai ketuım kerek, ol – Allanyŋ bergen amanaty» dep sanaidy.
Dınde mäiıt aǧzasyn aluǧa şekteu joq
– Osy tūsta dınde qandai da bır şekteuler bar ma?
– Joq, dıni müftiiat būl tūrǧyda kerısınşe rūqsat beredı. Bıraq olar üş talap qoiady: bırınşı – satu jäne satyp almau, ekınşı – mäiıttık donor aǧzasyn naǧyz kerek adamdarǧa beru, üşınşı – tuysqandardan rūqsatyn alu. Osy jaǧy dūrys bolsa boldy, auru adamdy aman alyp qalǧan jön deidı. Bırde-bır dästürlı dınde donorlyq pen transplantasiiaǧa qarsylyq joq. Adam ömırın saqtap qalu üşın aǧzaŋyzdy beru ideiasynyŋ özı – asyl maqsat. İmamdar dınnıŋ toqyrau qūrylym emes, ǧylymmen bırge damitynyn aitady. Transplantasiiaǧa, aǧzany auystyratyn adamǧa şynymen qajet bolsa, qoldau körsetıledı. Mysaly, İspaniiada şırkeulerdıŋ kıreberısınde: «O düniege ketkende aǧzalaryŋyzdy qaldyryŋyz» degen jazu bar. Degenmen bızde är adam özı şeşedı. Eşkımdı qinap, būl ıske kırıse de, aralasa da almaimyz. Egov baǧdarlamasynda kelısım beretın punkt bar. Soǧan qoiǧannyŋ özınde tuǧan tuystary men ata-anasynan rūqsat sūraimyz. Köbıne marqūmnyŋ tuystary kelısım bermeidı.
Aǧza satu zaŋmen jazalanady
– Al tuystyq donorlyq qalai jüzege asady?
– Zaŋda jazylǧandai, mäiıttık donorǧa tuystary kelıspese, nauqastyŋ özınıŋ tuystarynyŋ bırı bır büiregın beruge kelısım bergende ota jasauǧa rūqsat etıledı. Būl jerde zaŋ öte qatal. Donordyŋ tek tuǧandary, äkesı men anasynyŋ jaǧynan tuystary ekenı däleldenuı kerek. Ekı tuys keledı, sosyn bızdegı därıgerlık jäne etikalyq degen 2 komissiia olardyŋ tuystyq donorlar ekenın däleldep, qaǧaz jüzınde rastaǧan soŋ ǧana bız transplantasiia jūmysyn bastaimyz. Aita ketu kerek, donorlyq jäne transplantasiia elımızde zaŋ şeŋberınde ǧana jüzege asady. QR QK 1-bölıgı 116-tarmaǧyna säikes, tırı adamnyŋ organdary men tınderın transplantasiialau, özge de paidalanu üşın aluǧa nemese zaŋsyz aluǧa mäjbürleu, sol siiaqty tırı adamnyŋ organdary men tınderıne qatysty zaŋsyz mämıleler jasau 12 jylǧa deiıngı merzımge bas bostandyǧynan aiyruǧa aparady.
Şetelde tuystarynan sūramaidy
– Elde kezek kütıp, osylai ümıtı üzılgender şetelge ketedı eken. Äsırese Belorussiiaǧa baratyndar köp deidı. Ol jaqta zaŋ qalai sonda?
– Belorussiia Prezidentı adam qaitys bolǧannan keiın onyŋ aǧzasy ükımettıkı degen jarlyq şyǧarǧan. Olar mäiıttık donordyŋ aǧzasyn tuystarynan sūramaidy. Sondyqtan būl eldegı «kütu paraǧynda» bızdegıdei myŋdaǧan emes, 200-300 adam ǧana tūrady. Öz elınen auysqanyn, iaǧni şamamen 10-15 paiyzyn aqyly türde özge elderge ūsynady. Sondyqtan bızdıŋ azamattardyŋ köbı donorlar bolmaǧan soŋ, sol jaqqa barady. Bıraq şeteldegı ota öte qymbatqa tüsedı. Negızı, medisina bükıl elde qymbat. Jatatyn jerı men jolyna, tamaǧyna ketetın şyǧyny bar. Elımızde TMKKK şeŋberınde aǧza auystyru otasy tegın jasalady, barlyq şyǧyndy memleket köteredı. Belorussiiadan basqa, qazaqstandyqtar aǧza auystyru jaqsy damyǧan Koreiaǧa barady, ol jaqta odan da qymbat. Alaida şetelge barǧannyŋ özınde kezekke tūrady. Özım Belorussiia men İzrailge baryp, täjıribe almastym. Ota jasau prosesıne qatystym. Salystyra kele, bızdıŋ elde būl jaǧynan ota jasau deŋgeiı artyq bolmasa, kem emes ekenıne közım jettı. Kerısınşe, tuystyq donorlar boiynşa ota jasaudan bız damyp ketkenbız. Şeteldıkter tuystaryna aǧzasyn bere qoimaidy. Syrtta ota jasatyp kelgen soŋ, nauqastardy odan ärı bız qaraimyz. Öitkenı är aǧza auystyrǧan pasient ünemı därıger baqylauynda boluy kerek. Sebebı immundyq deŋgeiın köteruge bır emes, bırneşe därı ışedı. Basy ainalyp, qūsqysy keluı mümkın. Aǧza auystyru bır bölek, ärı qarai pasienttı kütu – ekınşı bölek äŋgıme. Saldy, bıttı, bärı küştı bola qalady degen söz emes.
– Donorlar tabylǧan soŋ, ärı qarai jūmys qalai jüredı? Ekı adamnyŋ aǧzasynda aiyrmaşylyq bolsa da, auystyra beruge bola ma?
– Joq, kez kelgen donordyŋ aǧzasy nauqasqa säikes kele bermeidı. Mäselen, tuystyq donorlar boiynşa balasy men anasy bırınşı ret kelgende qan ortalyǧynda olardyŋ tındık säikestıgın tekseremız. Säikes kelse ǧana kelesı kezekte tereŋ taldau synamasyn tapsyrady. Ekı jaqpen de konsultasiia beru jūmysy jürgızıledı. Sonyŋ bärı ülken jūmys. Degenmen bızdıŋ ortalyqtyŋ TMD aumaǧy boiynşa jetken jetıstıgı bar. Bızde, mäiıttık donordan bölek, qan toby säikes kelmeitın jandarǧa ota jasau boiynşa eŋ bırınşı bolyp baǧdarlama engızıldı. Byltyr bastadyq, 6 pasientke qan toby säikes kelmese de, ota jasaldy. Mäiıttık donor damymai jatqanyna qaramai, basqa jaǧyn damytudamyz.
Nege köbı büirek donoryna zäru?
– Qazaqstanda «kütu paraǧynda» tūrǧandardyŋ 80 paiyzy büirek donoryn kütedı. Sonyŋ ışınde 400-ge juyǧy Astana qalasynan eken. Baiqasaq, nauqastardyŋ köbı büirek auystyruǧa zäru. Nege bızde köbıne büirek ısten şyǧady?
– Onyŋ ärtürlı faktory bar. Barlyq elde nauqastar sany şamalas. Bırınşı sebep – qan qysymy, eger qan qysymy joǧarylasa, büirek jetıspeuşılıgıne äkeledı. Ekınşısı – qant diabetı. Būl auru da büirektıŋ jūmysyn naşarlatady.
– Aǧza auystyru prosesı qanşa uaqytqa sozylady jäne är otaǧa qanşa medisina mamany qatysady?
– Ol bır kündık şarua emes. Auru anyqtalǧannan keiın nauqas dializge barady, aptasyna üş ret, bır künde 4 saǧat ıştegı şlakty tazalaidy. Dializ qoiyp, bızge kelgennen keiın ol pasienttı 1-1,5 ai tolyq zerttep, sosyn ota jasauymyz kerek. Mäiıttık donordyŋ aǧzasyn da jarasa alamyz, jaramaǧanyn saludyŋ paidasy joq, eŋbek zaia ketedı. Ol üşın mäiıttık donordyŋ neden köz jūmǧanyn, qandai dertı bolǧanyn qaraimyz. Büiregı auyrǧan boluy mümkın. Donor tabylǧan kezde qai jaqqa bolsyn aiaq astynan ūşyp baramyz. Onyŋ şyǧynyn sanaviasiia, iaǧni Ūlttyq şūǧyl medisinany üilestıru ortalyǧy töleidı. Qaitys bolǧan adamnyŋ tındık säikestıgın de tekseremız. Nauqaspen sai kelse, sol sätte bırden aǧza auystyru otasy jasalu kerek. Öitkenı är aǧzanyŋ özındık jaramdylyq merzımı bar. Belgılı bır uaqyttan keiın ol jaramsyz bolyp qalady. Mysaly, jürektı transplantasiialau uaqyty 4 saǧattan aspaidy, büirek pen bauyr 12-24 saǧatqa deiıngı aralyqta auystyrylady. Bızde ūzaq qaşyqtyqqa tasymaldauǧa uaqyt joq. Elımızde aǧzany tasymaldau – jerımızdıŋ auqymyna bailanysty kürdelı prosess. Mäiıttık donorlar tabu boiynşa är öŋırdegı auruhanalarda ūlttyq üilestıruşıler jūmys ısteidı. Donor tabylǧannan bastap är ota jasauǧa 40 şaqty maman jūmys ısteidı. Bızdıŋ qyzmetımız ülken komandalyq jūmystan tūrady. Tuystyq donor bolsa, ekı ota qatar jasalady. Būl rette 4 transplantolog ekı jaqtap otaǧa kırısedı. Ota barysynda uaq-tüiektıŋ bärı ülken röl oinaidy.
– Bır büiregın bergen donordyŋ odan ärı jaǧdaiy naşarlap ketpei me?
– Büiregın bergen adamnyŋ odan arǧy jaǧdaiynda eş özgerıs bolmaidy. Būǧan deiın qalai ömır sürdı, qalai tamaqtandy, solai jalǧastyra beredı. Otadan keiıngı bır aptadan soŋ şyǧaramyz. Tek auyr zat kötermese boldy. Adamnyŋ büiregı tuysyna ketken ekınşı büirektıŋ süzgı qyzmetın özıne alatyn tez beiımdelgış qasietke ie. Onkologiia auruyna şaldyǧyp, bır büiregın alyp tastaǧanda da adamdar jüre beredı ǧoi. Odan donor mügedek bolyp qalmaidy. Tek ünemı salauatty ömır saltyn saqtauy kerek.
– Astana qalasy boiynşa aǧza auystyru statistikasy qandai?
– Elordada «kütu paraǧynda» tūrǧan nauqastardyŋ sany – 536 adam. Onyŋ ışınde büirek auystyruǧa 403 eresek adam, 6 bala, bauyr auystyruǧa 6 eresek adam, 2 bala, jürekke 70 eresek adam, 3 bala, ökpege 13 eresek adam, jürek-ökpe keşenıne 1 eresek adam zäru.
– Respublikalyq auqymda būl mäselelerdı şeşu üşın qandai jūmystar jürgızıluı kerek?
– Bırqatar ministrlık pen vedomstvony halyq arasynda jüielı ärı auqymdy aqparattyq jūmystaryn jürgızu üşın tartu qajet. Sondai-aq Qazaqstanda qaitys bolǧannan keiın aǧza donorlyǧy men transplantasiiasyn damytu mäselelerın jedel şeşu üşın zaŋnamany özgertu mäselesı boiynşa barlyq deŋgeidegı deputattardyŋ ün qatqany jön. Qazaqstanda sanauly ǧana transplantolog därıgerler bar. Belgılı bır daǧdylar men bılıktılıksız mūndai kürdelı otany jasau mümkın emes. Sodan keiın transplantasiia üşın resipientpen üilesım qajet, būl synaq elımızdegı ekı zerthanada ǧana jürgızıledı.
