Qoǧamdaǧy özektı mäsele – eresekter arasynda ǧana emes, balalar men mektep jasyndaǧy oquşylar arasynda suisid äreketıne baruşylardyŋ köbeiıp tūrǧandyǧy. Jamanat habardyŋ äleumettık jelıde tez taralyp, jastardyŋ sanasyn ulaityny taǧy bar. Mektepterdegı bır psiholog myŋdaǧan oquşynyŋ bärıne jetpeitını taǧy ras. Psihologtardyŋ būl jönınen arnaiy maman emestıgı de alaŋdatady. Sonda qaitpek kerek? Astana qalasy boiynşa psiholog-suisidolog jalǧyz maman – Mihail Smeskoiǧa osy taqyryptaǧy eŋ özektı sūraqtarymyzdy qoiǧan edık.
– Mihail Andreevich, elordadaǧy jalǧyz maman suisidologsyz. Jūmys öte köp şyǧar, qalai ülgeresız, nege el boiynşa suisidolog mamandar az, olardy kım daiarlaidy, kadr tapşylyǧyn şeşudıŋ qandai joldary bar?
– Jasöspırımder üşın jūmys ısteitın maman jalǧyz men ǧana, al eresekter üşın suisidologiialyq kabinettıŋ suisidology – Ekaterina Mironova bar. Uaqyt tyǧyz, jūmys öte köp, keletın adamdar odan da köp. Soŋǧy uaqytta halyqtyŋ tez ösuıne bailanysty men suisid äreketınen soŋ kelgen barlyq balalardy qabyldamaimyn, öitkenı olardyŋ sany soŋǧy 2-3 jylda bızdıŋ qalada qatty köbeidı. Al būl jükteme jastar densaulyq ortalyqtary mamandarynyŋ iyǧyna tüstı, olar qazırgı uaqytta suisidtık oilauy, nietı bar balalardy jäne maǧan nemese MSÖZ-ge (Qalalyq psihikalyq densaulyq ortalyǧy) tüspeitın suisidtık äreketten keiın balalardyŋ bır bölıgın qabyldaidy. Ökınıştısı sol – bızdıŋ elımızde suisidolog mamandar daiarlanbaidy, öitkenı därıgerdıŋ nemese psihologtyŋ jalpy beiındık bılımı boluy kerek, būl pedagog-psiholog emes, psiholog. Joǧaryda daǧdarystyq terapiiada jūmys ısteuge qosymşa üiretu kerek. Sebebı suisidtıŋ sebepterı öte köp, al suisid qatar jüruı mümkın, iaǧni basqa psihikalyq jaǧdaidan, aurudan basqa nemese odan keiın jiı jüredı. Mysaly, būl dismorfofobiia boluy mümkın, ol jiı tamaqtanudaǧy būzylu prosesımen bırge jüredı, nauqas öz denesıne riza bolmaidy, özın ädemı emes, semız sanaidy, betperde kiıp, betın jasyrady… sonyŋ saldarynan ol ölgısı keledı, öitkenı ol būl problemalardyŋ şeşımın taba almai, azap şegedı, özın-özı jeŋe almaidy jäne ony şeşe almaidy. Sondyqtan da būl nauqastar kognitivtı prosesterden problema ızdemeidı, bıraq olar salmaq joǧaltu/plastik jasau/maska kiiu kerek dep sanaidy, bıraq bärıbır ärqaşan özderıne riza bolmaidy. Sonymen qatar, kez kelgen psihikalyq jaǧdai aurumen, depressiiamen qatar boluy da mümkın. Osyǧan bailanysty suisidolog kez kelgen sūranyspen jūmys ıstei aluy kerek. Mūndai mamandy daiarlau öte qymbat, sondyqtan oǧan tiıstı jalaqy tölegen dūrys. Sondyqtan da kadrlar tapşylyǧyn şeşudıŋ bırden-bır joly – osy profildegı mamandarǧa oquǧa jäne jalaqyǧa qarajat bölıngenı dūrys.
– Suisidtıŋ aldyn aluǧa bola ma, ol üşın qandai jūmystar jasaluy tiıs? Suisidtıŋ sebepterı qandai?
– Suisidtıŋ aldyn aluǧa bolady, bıraq būl öte kürdelı ıs jäne keşendı täsıldı qajet etedı. Eŋ aldymen, suisidtıŋ köptegen sebepterı boluy mümkın ekenın tüsınu kerek jäne olardyŋ kombinasiiasy är adam üşın ärtürlı boluy mümkın. Suisidke sebep: bırınşı orynda – otbasyndaǧy janjal, ekınşı orynda dosymen janjal jatady.
Suisidtıŋ eŋ köp taralu sebepterı:
- Psihikalyq būzylular: Depressiia, bipoliarlyq būzylu (özgeru), şizofreniia, mazasyzdyq jäne basqalar.
- Jeke daǧdarystar: jūmysynan aiyrylu, ajyrasu, jaqyn adamynyŋ qaitys boluy jäne taǧy basqalar.
- Sozylmaly aurular men auyrsynu: keibır adamdar sozylmaly aurularǧa nemese adam tözgısız auyrsynuǧa bailanysty öz-özıne qol jūmsauy mümkın.
- Otbasylyq faktorlar: otbasyndaǧy zorlyq-zombylyq, jynystyq zorlyq-zombylyq nemese balalyq şaqtaǧy zorlyq-zombylyq.
- Zattarǧa täueldılık: Alkogolizm, naşaqorlyq.
- Äleumettık jäne mädeni orta: ielıkten şyǧaru, oqşaulanu nemese stigmatizasiia sezımı.
- Suisidke arnalǧan qūraldardyŋ boluy: mysaly, atys qaruyna nemese belgılı bır därı-därmekterge qol jetkızu.
- İmpulsivtılık: keibır adamdar joǧary impulsivtılıkke bailanysty suisidtık äreketterdı aldyn ala josparlamai jasai alady.
Suisidtıŋ aldyn alu joldary:
- Qoǧamnyŋ habardarlyǧyn arttyru: bılım beru baǧdarlamalary jäne problemany habardar etu nauqandary.
- Suisidke qol jetkızudı şekteu: mysaly, belgılı bır därı-därmekterdıŋ satyluyn baqylau, köpırler men biık jerlerge kırudı şekteu.
- Psihikalyq aurulardy erte anyqtau jäne emdeu: depressiiany jäne basqa psihikalyq būzylulardy tiımdı emdeu suisid qaupın azaituy mümkın.
- Daǧdarys ortalyqtaryn qūru: adamdar qoldau ala alatyn daǧdarys jaǧdaiynda kömek.
- Medisinalyq personaldy oqytu: därıgerler, psihologtar, psihiatrlar jäne basqa mamandar suisidtık mınez-qūlyqty anyqtap, qajettı kömek körsete bıluı kerek.
- Äleumettık qoldau: qoǧam, otbasy jäne dostardyŋ qoldauy maŋyzdy röl atqarady.
- Jastarmen jūmys: osy jas tobyndaǧy suisidtık mınez-qūlyqtyŋ joǧary qaupın eskere otyryp, jasöspırımderge baǧyttalǧan mektep baǧdarlamalary men aralasular äsırese maŋyzdy.
Eŋ bastysy, adamdar qajet bolǧan kezde kömek sūrap, qoldau ala alatyndai sezınetın jaǧdailar jasau.
– Aldyŋyzǧa kelgen ata-ana men balaǧa qandai keŋes beresız, suisidtıŋ aldyn alǧan bır-ekı oqiǧany aityp bere alasyz ba?
– Joǧaryda jazylǧanyndai, köptegen faktorlar suisidke äkeluı mümkın. Nauqasty bar nemese jynys nemese RP-men emdegende, olarda suisidtık oilar jiı kezdesedı, mysaly, jüike anoreksiiasy psihikalyq būzylular arasynda ölım-jıtımnıŋ eŋ joǧary deŋgeiınıŋ bırıne ie. Sondyqtan eger terapevt mūndai nauqasty emdei alsa, ol ony suisidten de qūtqarǧany bolyp esepteledı.
Ata-analarǧa arnalǧan keŋester:
- Aşyqtyq jäne qoljetımdılık: balalaryŋyzben aşyq dialogty saqtaŋyz. Olarǧa olardyŋ mäselelerın, qorqynyştary men sezımderın ükımsız tyŋdauǧa daiyn ekenıŋızdı bıldırıŋız.
- Belgıler turaly habardar bolu: mınez-qūlyqtyŋ kürt özgeruı, hobbige degen qyzyǧuşylyqty joǧaltu, dostaryŋyzben nemese otbasyŋyzben aralasudan aulaq bolu, därmensızdık nemese ümıtsızdık turaly aitu siiaqty eskertu belgılerıne nazar audaryŋyz.
- Psihobılım: suisidtık mınez-qūlyq mäselesın zertteŋız. Neǧūrlym köp bılseŋız, balaŋyzǧa soǧūrlym tiımdı qoldau körsete alasyz.
- Qauıpsızdık: üide atys qaruy, därı-därmek nemese qauıptı himiialyq zattar siiaqty suisidtıŋ yqtimal qūraldaryna oŋai qoljetımdı emes ekenıne köz jetkızıŋız.
- Käsıbi kömek: eger sızdıŋ balaŋyzda suisidtık oilar nemese nietter bar dep küdıktenseŋız, käsıbi kömekke jügınıŋız. Būǧan terapevt, psihiatr nemese daǧdarys ortalyǧy kıruı mümkın.
Jasöspırımderge arnalǧan keŋester:
- Öz sezımderıŋızdı talqylaŋyz: eger sızde problemalar bar dep oilasaŋyz, olar turaly senımdı adammen-ata-anamen, mūǧalımmen, dosyŋyzben nemese mamanmen söilesıŋız.
- Oqşaulanudan aulaq bolyŋyz: eger sız özıŋızdı osal nemese qaiǧyly sezınseŋız, jalǧyz bolmauǧa tyrysyŋyz. Dostaryŋyzben nemese otbasyŋyzben uaqyt ötkızıŋız.
- Strestı basqaru daǧdylaryn damytu: Meditasiia, ioga, hobbi, sport nemese öner strestı azaituǧa jäne köŋıl-küidı jaqsartuǧa kömektesedı.
- Qoldau ızdeu: Eger sız mektepte, üide nemese basqalarmen qarym-qatynasta qiyndyqtarǧa tap bolsaŋyz, kömek ızdeuden tartynbaŋyz. Köptegen adamdar Sızge kömektesuge daiyn ekenın ūmytpaŋyz.
– Bılım mekemelerınde oquşylardyŋ, jasöspırımderdıŋ qatysuymen ata-analar jäne pedagogtarmen aldyn alu ıs-şaralaryn, jiyndar, kezdesuler ötkızu öte maŋyzdy. Bıraq, būl qaǧazbastylyq, esep üşın ötkızetın jiyndar emes pe, olardyŋ tūiyqqa tırelgen balaǧa kömegı bola ma qalai oilaisyz?
– Bızdıŋ qalada mektepte pedagog-psihologqa jükteme öte ülken, bızde orta eseppen mektepte 2500 oquşy bar, keibıreulerınde 3000-nan astam, al 90% oqu oryndarynda psihologtar ekeu ǧana, üşeu boluy öte sirek kezdesedı. Jasöspırımderdı tolyqqandy psihologiialyq süiemeldeu üşın 250 oquşyǧa 1 psiholog qajet. Mamanǧa ülken jükteme men basşylyqtyŋ talaptaryna bailanysty, İä, şynymen de barlyq jūmys turaly qaǧaz jazuǧa ainalady.
– Bızdıŋ elımızde balalardyŋ qūqyqtary zaŋdyq jaǧynan dūrys qorǧalǧan ba, qandai tūstaryn özgertıp, qaita qarau kerek dep esepteisız?
– Qazaqstan halyqaralyq standarttardy, atap aitqanda, BŪŪ-nyŋ Bala qūqyqtary turaly Konvensiiasyn saqtai otyryp, balalardyŋ qūqyqtaryn küşeitu üşın şaralar qabyldady. Degenmen, kez kelgen elde balalardyŋ qūqyqtaryn qorǧaudy jaqsartudy maqsat tūtady. Mıne, balalardyŋ qūqyqtary turaly pıkırtalastarda jiı köterıletın jäne köptegen elder, sonyŋ ışınde Qazaqstan üşın özektı boluy mümkın bırneşe jaittar bar:
- Bılımge qol jetkızu: barlyq balalardyŋ, sonyŋ ışınde qyzdardyŋ, mügedek balalardyŋ jäne osal toptaǧy balalardyŋ sapaly bılımge teŋ jäne üzdıksız qol jetkızuın qamtamasyz etu.
- Zorlyq-zombylyqtan qorǧau: balalarǧa qarsy fizikalyq, psihologiialyq jäne jynystyq zorlyq-zombylyqtyŋ aldyn alu jäne onymen küresu şaralaryn küşeitu.
- Balalar eŋbegı: balalar eŋbegımen küresuge baǧyttalǧan zaŋdardy qabyldau jäne jüzege asyru, äsırese onyŋ eŋ qanauşy jäne qauıptı türlerınde.
- Densaulyq saqtauǧa qol jetkızu: barlyq balalardyŋ sapaly medisinalyq qyzmetterge, sonyŋ ışınde psihologiialyq kömekke qol jetkızuın qamtamasyz etu.
- Balalardyŋ qatysuy: balalar men jasöspırımderdı olardyŋ ömırıne qatysty şeşımder qabyldauǧa qosu jäne olardyŋ jasyna jäne jetıluıne säikes olardyŋ pıkırlerın qūrmetteu.
- Qamqorşylyq jüiesı: otbasylyq tärbiege jäne ata-anasynyŋ qamqorlyǧynsyz qalǧan balalardy ornalastyrudyŋ balama türlerıne basa nazar audara otyryp, balalar üilerı men internattar jüiesın tekseru.
- Iývenaldy ädılet: jazadan görı oŋaltu men äleumettenuge basa nazar audara otyryp, qylmystyq jauapkerşılıkke tartylǧan Balalardyŋ qūqyqtaryn qamtamasyz etetın jüienı qūru.
Alaida men Qazaqstandaǧy balalardyŋ qūqyqtaryn qorǧaudyŋ aǧymdaǧy jai-küiı turaly naqty qorytyndy jasauym üşın halyqaralyq jäne jergılıktı qūqyq qorǧau ūiymdarynyŋ esepterıne, sondai-aq Qazaqstan Ükımetınıŋ derekterıne jügınuım qajet.
– Jergılıktı polisiia qyzmetı basqarmasynyŋ iuvenaldy polisiia bölımımen osy baǧyttaǧy jūmystaryŋyz qalai aişyqtalyp, üilesedı?
– Bız jalpy mezgılımen bırlesken döŋgelek üstelder ötkızemız, jasöspırımderdıŋ suisidtık mäselelerın jäne olardy şeşu joldaryn talqylaimyz. MSÖZ iuvenaldy polisiiadan men ai saiynǧy taldau jasaityn jasöspırımderdıŋ suisidtık belsendılıgınıŋ sany men ädısterı turaly derekterdı alady.
– Bulling arqyly balany qorqytu ärqaşan boldy, älı sonymen küresıp kelemız. Sonymen, būl mäsele şeşıle me? Boks seksiiasy siiaqty quǧyn-sürgınmen küresudıŋ tiımdı ädısterı bar ma?
– İä, mektepterde qorqytu men qorqytumen küresude tiımdı dep sanalatyn ärtürlı ädıster men täsılder bar. Olar mädeni, äleumettık jäne bılım beru kontekstterıne bailanysty özgeruı mümkın. Bıraq tūtastai alǧanda, olar ūqsas prinsipterge negızdelgen:
- Habardarlyqty arttyru: oquşylarǧa, mūǧalımderge jäne ata-analarǧa qorqytudyŋ qauıptılıgı jäne onyŋ saldary turaly bılım beru baǧdarlamalary.
- Qauıpsız bılım beru ortasyn qūru: būl fizikalyq ortany özgertudı, mysaly, mektep aumaǧyndaǧy baqylaudy jaqsartudy jäne oquşylar arasyndaǧy meiırımdı jäne özara syilastyq qarym-qatynasqa jaǧdai jasaudy qamtuy mümkın.
- Psihologiialyq qoldau: jäbırlenuşılermen jäne qūqyq būzuşylarmen jūmys ıstei alatyn mektep psihologyna nemese keŋesşısıne qoljetımdılıktı qamtamasyz etu.
- Proaktivtı baǧdarlamalar: qarym-qatynas daǧdylaryn qalyptastyruǧa, janjaldardy şeşuge jäne balalardyŋ özın-özı baǧalauyn nyǧaituǧa baǧyttalǧan baǧdarlamalar.
- Mekteptegı mınez-qūlyq kodeksterı: būzuşylyqtarǧa tiıstı äreket etu şaralarymen qorqytuǧa qarsy naqty jäne naqty erejeler.
- Ata-analardy qoldau: ata-analardy oqu jäne bılım beru prosesıne tartu, olarǧa mäselenı tüsınuge jäne şeşudıŋ joldaryn tabuǧa kömektesu.
- Mūǧalımderdı oqytu: mūǧalımderge qorlaudy tiımdı tanu jäne oǧan qarsy tūru üşın resurstar men oqytudy qamtamasyz etu.
- Qūqyq būzuşylarmen jūmys: mınez-qūlqynyŋ saldaryn tüsınuge jäne özara ärekettesudıŋ balama täsılderın damytuǧa kömektesu üşın qorlaumen ainalysatyn balalarmen qarqyndy jūmys.
- Tūraqty saualnamalar men zertteuler jürgızu: mektepte qorqytu turaly mälımetter jinau onyŋ auqymy men qoldanylatyn ädısterdıŋ tiımdılıgın tüsınuge kömektesedı.
- Qoǧamdastyqpen yntymaqtastyq: mamandandyrylǧan ūiymdarmen, polisiiamen jäne basqa mekemelermen jūmys ısteu bullingke qarsy kürestı küşeituı mümkın.
Osy jäne basqa ädısterdı qoldanǧan kezde är mektep ortasynyŋ jeke erekşelıkterın eskeru jäne ädısterdı naqty qajettılıkterge beiımdeu maŋyzdy.
– Sūhbatyŋyzǧa rahmet!
