Saiasi quǧyn-sürgın qūrbany vetfeldşer Hūsaiyn Qojamberdin (1888-1956) men Hasen Qojamberdin (1909-1972) turaly alǧaşqy derekter «Qazaq» gazetı men S.Seifullinnıŋ «Tar jol, taiǧaq keşu» tarihi-memuarlyq romanynda kezdesedı. Būl mälımetter aǧaiyndy Qojamberdinderdıŋ bügıngı ūrpaqtary men Astana qalasy memlekettık arhivınde saqtalǧan maŋyzdy qūjattarmen tolyqtyrylady.
Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn tolyq aqtau boiynşa Memlekettık komissiia jūmysynyŋ aiasynda ıske asyrylǧan ızdenıs jūmystarynyŋ bır baǧyty Aqmola öŋırınen şyqqan azattyq jolyndaǧy küreskerler, sonyŋ ışınde toptyq tūlǧalardy anyqtau boldy. Zertteu nätijesınde patşalyq, alaştyq jäne keŋestık jüiede de ūlt müddesıne qyzmet etken aǧaiyndylar anyqtaldy. Aitalyq, aǧaiyndy Ädılevter (Baiseiıt, Dınmūhamed, Äbubäkır, Äbuäli, Asqar, Joldasbai), aǧaiyndy Nūralinder (Barlybai, Oljabai, Tölebai (Barlybaiūly) jäne aǧaiyndy Qojamberdinder (Hūsaiyn, Hasen). Osy uaqytqa deiın aldyŋǧy ekı aǧaiyndylar turaly bırşama jazyldy. Olardyŋ Alaş qozǧalysynan bastau alatyn belsendı qyzmetı kämpeskeleu kezınde Aqtöbe, Atyrau öŋırıne jer audaryluymen, odan keiın aşarşylyqqa ūşyrauymen, aqyrynda qudalauda jürıp oqqa ūşqany bar, qaitys bolǧany bar, türmege qamalǧany bar, bırıgıp, bas qosqan bır rudyŋ bas köterer azamattarynyŋ barlyǧy derlık saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryna ainaldy.
Solardyŋ qatarynda bolǧan aǧaiyndy Qojamberdinder de Alaş qozǧalysyna qatysqan. Mysaly, «Qazaq» gazetınıŋ 1917 jylǧy №228 sanynda «Jaŋa hükımettıŋ jiylystar häm soiuzdar turaly qaulysy» jariialanady. Osy qaulynyŋ soŋynda Jalpy mūsylman sezıne ketken bır top qazaq ökılderınıŋ aty-jönderı berılgen. Barlyǧy 20 adam, solardyŋ ışınde Aqmoladan – Äbubäkır Daulybaev pen Hasen Qojamberdin, Baiseiıt Ädılov, Oljabai Nūralin, Ädılhaiyrov, Qūrmanǧali Qosşyǧūlov, soŋǧy kısı öz qarjysymen, qalǧan altauy Aqmolaǧa qaraǧan 47 bolystan, bolys basy 100 somnan, 4700 som qarjymen ketken. Mūnda Hasen Qojamberdin Aqmola oblysy boiynşa jasalǧan tızımnıŋ bas jaǧynda tūr. Būdan olar da aǧaiyndy Ädılevter, aǧaiyndy Nūralinder siiaqty Aqmola öŋırıne belgılı azamattar bolǧanyn, Alaş qozǧalysyna qatysqanyn jäne onyŋ belsendı müşelerı bolǧany aiqyn. Al Hasennıŋ aǧasy Hūsaiyn turaly qyzyqty mälımetterdı S.Seifullin beredı. Onyŋ aituynşa, Aqmolada Sovdep qūrylǧanǧa deiın Hūsaiyn Aqmola uezdık Qazaq komitetınıŋ müşesı bolǧan. Odan keiıngı şym-şytyryq oqiǧalardy Hūsaiynnyŋ 1932 jyly türmede otyryp jazǧan ötınış haty men oǧan qosa tırkelgen ömırbaianyn bıluge bolady. Al soŋǧy derekter «Ortalyq Qazaqstan» saitynda jariialanǧan aǧaiyndy Qojamberdinder ūrpaǧynyŋ estelıkterınen alyndy. Jurnalist Tıleuqabyl Baitūrsynnyŋ mälımetınşe, Qaraǧandy qalasynda tūratyn aǧaiyndy Qojamberdinderdıŋ bügıngı ūrpaqtary Mūrat Hasenūly men Raihan Hasenqyzy, äkelerınen mūra bolyp qalǧan şaruaşylyq ısterımen ainalysyp, qasiettı tülıktıŋ qadırıne jetken.
Täuelsızdık kezeŋınde jariialanǧan Qaraǧandy oblysy boiynşa Qazaqstan Respublikasy Ūlttyq qauıpsızdık komitetı departamentınıŋ mälımetterı boiynşa vetfeldşer Hūsaiyn Qojamberdin turaly mynadai anyqtamalar bar.
Bırınşısı Hūsaiyn Qojamberdin (1887 j. t.), qazaq, bastauyş bılımı bar, Jaŋaarqa veterinarlyq punktınde qyzmet etken, ekınşısı Hasen Qojamberdin (1909 j. t.), qazaq, sauatsyz delıngen jäne ekeuınıŋ de Qaraǧandy oblysyna qarasty Jaŋaarqa audany, №4 auyldyŋ tumasy ekenı, ekeuınıŋ de bır jylda bır künde 1931 j. 10 mausymda Qaraǧandydaǧy Bırıkken memlekettık saiasi basqarma (OGPU) qyzmetkerlerı tūtqyndaǧany, bastysy, 1931 j. 23 qaraşada Qazaqstandaǧy OGPU Ökılettı ökıldıgı RSFSR Qylmystyq kodeksınıŋ 58-10, 58-11-babymen aiyptalǧany jazylǧan. Sot ükımımen Hasen 3 jylǧa, Hūsaiyn 10 jylǧa eŋbekpen tüzeu lagerıne jıberılgen. Ekeuı de 1963 j. 13 säuırınde Qaraǧandy oblystyq sotynyŋ şeşımımen qūramynda qylmystary bolmauynan aqtalǧan. Osy rette aita keterlıgı, Hūsaiyn Qojamberdinnıŋ jeke ısı boiynşa arhivtık anyqtamada onyŋ merzımınen 9 ai 8 kün būryn, 1933 j. 13 säuırınde Aqmola halyq sotynyŋ şeşımımen bosatylǧany körsetılgen.
Aqmola öŋırınen şyqqan vetfeldşer Hūsaiyn Qojamberdin men Hasen Qojamberdin aǧaiyndy adamdar bolǧan. Oǧan bügıngı ūrpaqtarynyŋ estelıkterı dälel. Aǧaiyndy Qojamberdinder es bılgelı mal şaruaşylyǧyn käsıp etken, auqattylar sanatyna kıredı. Būl otbasynan mal basyn saqtap qaludyŋ bılgırı, vetfeldşer Hūsaiyn şyqqan. Ol saiasi nauqan kezınde bır otbasynyŋ ǧana emes, tūtas ruly eldıŋ malyn türlı qauıpterden saqtap qalǧan, jūqpaly mal auruynyŋ aldyn alǧan
Taǧy bır jariialanǧan anyqtamada Hūsaiyn Qojamberdin (1888 j. t.) Qaraǧandy oblysy Jaŋaarqa audany №4 auyldyŋ tumasy, qazaq bılımı ortaşa, vetfeldşer, Qaraǧandy oblysy boiynşa Memlekettık qauıpsızdık komitetı basqarmasy qyzmetkerlerı 1949 j. 15 jeltoqsanda tūtqyndaǧan. RSFSR Qylmystyq kodeksınıŋ 58-10-babymen aiyptalyp, 10 jylǧa eŋbekpen tüzeu lagerıne kesılgenı jazylǧan. 1962 j. 14 şıldede QazSSR Joǧarǧy sotynyŋ şeşımımen qūramynda qylmysy bolmauynan aqtalǧan. Sonda Hūsaiyn Qojamberdin ekı ret (1931, 1949) sottalǧan bolyp şyǧady. Bırde toǧysyp, bırde toǧyspai jatatyn osyndai ärtürlı aqparattardyŋ arajıgın ajyratu üşın, äzırge qolda bar materialdarmen ǧana şektelemız.
S.Seifullin naqty körsetkendei, alasapyran jyldarynda Aqmolada bırneşe «ükımet» bolǧan. Olar: 1) Uaqytşa komissar. 2) Oiazdyq qazaq komitetı. 3) Uaqytşa Sovdep. 4) Kazak-orys basqarmasy. 5) Zemstvo şaqyruşy komitet.
1917 jyldyŋ nauryz aiynan bastap ölkemızde Uaqytşa ökımettıŋ jergılıktı basqaru mekemelerı jäne qoǧamdyq saiasi ūiym retınde qūrylǧan Qazaq komitetterı paida bolady. Sonyŋ bır tarmaǧy Aqmoladaǧy uezdık Qazaq komitetı edı. Azattyq jolyndaǧy öŋırlık küreskerlerdıŋ köbı sonyŋ qūramynda äreket jasady. Bır qyzyǧy, osy kezeŋde Aqmoladaǧy ziialy qauym ökılderınıŋ köbı atalǧan «ükımetterde» qatar qyzmet etken nemese bırınen ekınşısıne auysyp otyrǧan. Mūny, eŋ aldymen, eldegı tūraqsyz saiasi jaǧdaimen tüsındıruge bolady. Säikesınşe, olardyŋ saiasi ūstanymy da özgerıske ūşyrap otyrǧan.
S.Seifullin Aqmola uezındegı bolşevikterge qarsy qūrylǧan komissiianyŋ (bastyǧy Serbov) baqylauyndaǧy Aqmola türmesındegı adamdar men şytyrman oqiǧalardyŋ ışınde osy türmeden özınen būryn bosap şyqqan Qūsaiyn (Hūsaiyn) Qojamberdin turaly da jazady. Būl mälımetter H.Qojamberdinnıŋ 1932 jylǧy ötınış hatynda körsetılgen oqiǧalarmen säikes keledı. Rasynda, 1918 jyldyŋ mamyr aiynda kolchakşyldar Aqmoladaǧy Sovdeptı qūlatqan kezde, qūramyndaǧy müşelerdıŋ barlyǧy derlık soqqyǧa jyǧylyp, türmege jabylyp, solardyŋ ışınde Hūsaiyn da bolǧan.
S.Seifullinnıŋ romany boiynşa Hūsaiyn tūtqynǧa tüskennen keiın Aqmola türmesınıŋ baqşasyndaǧy qyzmetke bölıngen, ol osy jūmysyn paidalanyp, bır künı bolşevikterge qarsy qūrylǧan komissiianyŋ bastyǧy Serbov, garnizon bastyǧy men türme bastyǧyn qonaq etedı. Qazaqtyŋ ūlttyq taǧamdaryn (qoi etı, qymyz) aldyrady, dastarqan basyndaǧy äŋgıme kezınde «menı «bolşevik» demeseŋızder eken, olai deseŋızder, maǧan auyr tiedı. Onda menı jäbırlegen bolasyzdar, men bolşevik emes edım, men bosqa küiıp otyrmyn» deidı. Sonda komissiia bastyǧy Serbov pen garnizon bastyǧy mūny tekseru kerektıgın aitqan. Hūsaiyn oŋaşa qalǧanda qonaqtaryna özınıŋ «qūmalaqşy», balger ekenın aityp, olarmen qarym-qatynasyn jaqsartyp alǧan eken. Aqyrynda Hūsaiynnyŋ balgerlıgıne täntı bolǧan garnizon bastyǧy «mynau bır aqyldy qazaq eken. Men endı mūny tez bosattyram» dep uädesın berıptı. Tekseru amaldaryn jürgızıp, 2-3 künnıŋ ışınde Hūsaiyndy türmeden bosatyp jıbergen.
Osy mälımetter Astana qalasy memlekettık arhivınen tabylǧan qūjattarmen tolyǧa tüsedı. Alǧaşqy qūjat Hūsaiyn Qojamberdinnıŋ Aqmoladaǧy eŋbekpen tüzeu lagerınıŋ bastyǧy Grisenkoǧa 1932 j. 2 şıldede jazǧan ötınış haty. Onda H.Qojamberdin 1931 j. 10 mausymda Qaraǧandy opersektorynyŋ ökılettılıgımen Jaŋaarqa audanynda tūtqyndalǧanyn, Qazaqstan boiynşa OGPU Ökılettı ökıldıgı Qylmystyq kodekstıŋ 58-baby 10-tarmaǧy boiynşa bır ıspen 15 adamdy, Taşkent qalasynda konslagerde aiyptalǧany, sonyŋ ışınde audandyq atqaru komitetı prezidiumynyŋ müşesı bolǧan özın jäne jauapty hatşy qyzmetın atqarǧan Smaǧūl Musinge 10 jyl berılgenı, joldas Solstıŋ kömegımen bosatylǧan 10 adamnyŋ qatarynda S.Musinnıŋ bolǧany da aitylady.
Olai bolsa, özınıŋ lagerdegı äkımşılık baqylauynda bolǧan 13 ailyq merzımde tüzelgenın jazady. Qazırgı kezde janyna qatty batyp jürgenı, qalaida özınıŋ taza da ädıl eŋbegımen üş kışkentai balalary men nauqas äielın aştyqtan qorǧap, solardyŋ tırı qaluyna kömektesu ekenın, özınıŋ 44 jasqa kelgenın, tuberkulez, miokardit, sozylmaly asqazan auruymen auyryp, ekınşı sanatty mügedektıgın alǧa tartady da, joǧaryda aitylǧandardyŋ negızınde, özınıŋ baqytsyz otbasynyŋ köz jasy üşın jäne auyl şaruaşylyq salasyndaǧy 20 jyldyq eŋbek ötılın eskere otyryp, özın qalǧan jazalau şaralarynan bosatu jönınde arnaiy komissiiaǧa ūsynys beruın ötıngen, bolmasa tıkelei äkımşılık baqylauşy retınde ärbır tūtqynnyŋ mınez-qūlqy men sipattamasyn beru öz qolyŋyzda dei kelıp, aryzǧa 11 jasynan 44 jasyna deiıngı ömırbaianyn qosyp jıbergen.
Hūsaiyn Qojamberdinnıŋ «Menıŋ ömırbaianym» dep atalatyn ekınşı qūjatta Aqmola qalasynan 400 şaqyrym qaşyqtyqta ornalasqan Jaŋaarqa audanynda (Aqmola okrugıne qarasty būrynǧy Asan qaiǧy audany) düniege kelgenın, qazaq ekenın, äkesı Qojamberdı Särsenovtıŋ mal şaruaşylyǧymen ainalysqanyn, 11 jasynda Aqmola qalasyna kelıp, 1899 j. 3 klastyq Aqmola qalalyq uchilişesıne tüskenın, ony bıtırgen soŋ 1907 j. qazyna esebınen Omby qalasyndaǧy veterinarlyq-feldşerlık mektebıne tüskenın, oqudy öz qarjysy esebınen jalǧastyruǧa şamalary kelmegenın, Omby veterinarlyq-feldşerlık mektebın 1911 j. 7 mamyrynda bıtırıp, 9 mamyrda Aqmola gubernatorynyŋ būiryǧymen 4 jyldyq stipendiianyŋ 1/2 qaitaru üşın Petropavl uezındegı Poltava selosyna taǧaiyndalǧany, özınıŋ qazynadan oquǧa alynǧan qaryzyn ötegennen keiın, 1916 j. ortasynda Aqmola qalasynan 180 şaqyrym qaşyqtyqtaǧy Öleŋtı audanyna (qazırgı Ereimentau audany Aqmola oblysy) mal aidaityn jolǧa auystyrylady da, būl jerde 1917 j. 1 mausymyna deiın bolǧany, töŋkerıske bailanysty arnaiy jūmysynyŋ dalada qalyp, Aqmola uezdık qazaq komitetıne sailanǧany, 1918 j. basynda Sovdeptıŋ paida boluymen onyŋ atqaru komitetınıŋ müşelıgıne de sailanǧany, onda uezdık veterinarlyq bölım jetekşısı jäne tribunal müşesı bolǧany, osy jyldyŋ mamyr aiynda Sovdeptıŋ bilıgın qūlatu kezınde, basqalarmen bırge köşede soqqyǧa jyǧylyp, kolchakovşyldardyŋ tūtqynyna tüskenı, būl turaly S.Seifullinnıŋ şyǧarmasynda egjei-tegjeilı jazylǧany, sol tūtqyndalǧandardyŋ ışınde ekı adamnyŋ Aqmolada ekenın, bıreuı – Aqmola ETL bastyǧynyŋ orynbasary Esjanov, ekınşısı – süt fermasynyŋ malşaruaşylyǧy seksiiasynyŋ jetekşısı Mark Semenov. Kezdeisoq özınıŋ şamamen ekı aidan keiın bosatylyp, bırden jasyrynyp ülgergenın, bır künnen keiın qaitadan qamauǧa almaq bolǧanyn, bıraq özınıŋ ūstatpai ketkenın jazǧan.
Osylaişa, 1920 jylǧa deiın qaşyp jürgen. 1920 j. keŋestık bilıktıŋ ornauymen Spasskıde uchaskelık veterinar-därıger bolyp taǧaiyndalǧan. 1922 j. 22 tamyzda Aqmola uezı boiynşa veterinar ştatynyŋ qysqaruyna bailanysty basqa qyzmetkerlermen bırge jūmystan bosatylady. Bır mezgılde Halyq komissarlar keŋesınıŋ dekretıne säikes Aqmola uezdık atqaru komitetı qazaq qyzmetkerı retınde şaqyryp, bırden halyq tergeuşısı qyzmetıne taǧaiyndalady, mūnda 1925 jylǧa deiın jūmys ıstegen. 1927 j. aiaǧynan bastap Okrugtık veterinarlyq bölımge ötınış hazyp, bırden şaqyru alǧan. Söitıp qaitadan özınıŋ arnaiy qyzmetıne kırısken. Sodan berı mamandyǧy boiynşa üzılıssız jūmys jasaǧan. Jyl saiyn jyljymaly jasaqtyŋ jetekşısı bolǧan, ärdaiym jūqpaly aurulardy der kezınde joiyp otyrǧan. Bır jazda 40-50 myŋ bas maldy saqtap qalyp, maqtau qaǧazyn alǧan, alaida OGPU tūtqyndalǧan kezde basqa qūjattarmen bırge alyp qoiǧan. Mıne, körınıp tūrǧandai, özımnıŋ tuǧan jerımde bes jyldai ǧana tūrǧanmyn, onyŋ özınde ülken üzılıster bolǧan. Onyŋ üstıne menıŋ osyndai azapty ömırıme sebepşı bolǧan jeke jaularym, menı kontrrevoliusioner retınde körsetıp, tūtqyndalǧannan keiın menen jergılıktı auqatty adam men baidyŋ balasyn şyǧardy. Osy aitqandarymnyŋ barlyǧy şyndyq. Mälımetter dūrys bolmasa, zaŋ aldynda jauap beretının jetkızgen.
Söz soŋynda aitarymyz, Aqmola öŋırınen şyqqan vetfeldşer Hūsaiyn Qojamberdin men Hasen Qojamberdin aǧaiyndy adamdar bolǧan. Oǧan bügıngı ūrpaqtarynyŋ estelıkterı dälel. Aǧaiyndy Qojamberdinder es bılgelı mal şaruaşylyǧyn käsıp etken, auqattylar sanatyna kıredı. Būl otbasynan mal basyn saqtap qaludyŋ bılgırı, vetfeldşer Hūsaiyn şyqqan. Ol saiasi nauqan kezınde bır otbasynyŋ ǧana emes, tūtas ruly eldıŋ malyn türlı qauıpterden saqtap qalǧan, jūqpaly mal auruynyŋ aldyn alǧan.
Qaraǧandylyq Mūrat Hasenūly men Raihan Hasenqyzynyŋ aituynşa, Qojamberdin Hūsaiyn qazaqtyŋ arasynda eŋ alǧaş joǧary därejelı veterinarlyq bılım alǧan azamattardyŋ bırı bolǧan. Tuǧan halqynyŋ jarqyn bolaşaǧy üşın aianbai eŋbek etken. Töŋkerıske deiın Aqmola zemstvosynda eŋbek etken. Aqmola sovdepınıŋ müşesı retınde belgılı qoǧam qairatkerı, Alaştyŋ aiauly azamaty Säken Seifullinmen üzeŋgıles joldas bolǧan. Aqmolada Sovet ökımetı qūlaǧanda Säkenmen bırge Annenkovtyŋ azap vagonynda qorlyq körgen. Ökınıştısı sol, asyl azamatty öz qolymen ornatqan ökımetı «halyq jauy» dep aiyptap, otyz jylǧa juyq ǧūmyryn aidauda ötkızuge mäjbür qyldy. Keiın elge oralǧan soŋ aqtalyp, 1956 jyly dünieden ozady.
Qazırgı Qaraǧandy oblysyna qarasty Şet audanynyŋ Betbaqdalamen şektesetın tūsynda «Qyzyltau» keŋşary bolǧan. Oǧan ataqty ǧalym Kärım Myŋbaevtyŋ esımı berılıp, mūnda asyl tūqymdy Mūǧaljar jylqysyn ösıretın täjıribe stansiiasy jūmys jasaǧan. Äkelerı Hasen 1953 jyly osy şaruaşylyqtyŋ jylqysyn qabyldap alyp, özı ömırden ötkenşe, 1972 jylǧa deiın jemıstı eŋbek etken.
Alaş qozǧalysyna qatysqan aǧaiyndy Hūsaiyn men Hasen Qojamberdinnıŋ ömırı men qyzmetıne qatysty mälımetter äzırge osylar. Olar turaly ömırbaiandyq ızdenıster älı de zertteudı qajet etedı. Öitkenı Alaş qozǧalysyndaǧy aǧaiyndylardyŋ küş bırıktıruı de azattyq küreske serpın berdı. Basqaşa aitqanda, bolşevikterdıŋ partiialyq-keŋestık jüiesıne qarsy saiasi küşterdıŋ ūlttyq negızderınıŋ bır tarmaǧy qazaq rularyna bırıkken auyldar men sol öŋırlerden şyqqan bas köterer aǧaiyndylardyŋ küresımen özara sabaqtasady.
Külpaş İLIаSOVA, Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn tolyq aqtau boiynşa memlekettık komissiianyŋ müşesı, zertteuşı-ǧalym
