Jer betınde ärbır 40 sekund saiyn bır adam özıne-özı qol jūmsaidy. Būl – Düniejüzılık densaulyq saqtau ūiymynyŋ deregı. Jahandyq dertke ainalǧan suisid jasöspırımderdıŋ de, oŋ-solyn tanyǧan azamattardyŋ da ömırın jalmauda. Tıptı kemelıne kelgen qart adamdar da öz ömırın jiı qiiady.
Bır ai būryn Pavlodar oblysynyŋ Uspen audanynda bır azamat baqilyq boldy. Jaqyn tūtyp, aralasatyndyqtan qaraly jiynǧa arnaiy bardyq. Sol jerde bıldık, audan ortalyǧyna keletın jol boiyndaǧy bır şoq aǧaştyŋ arasynda özıne-özı qol jūmsaidy. Asylyp qalǧan aǧaşty körsettı. Älgı biık aǧaştyŋ eŋsesı tüskendei me, bızge solai körındı! Ärine, qimastyq sezım bar. Turalap kelgen ölım dep taǧy aita almaimyz. Būl taqyrypty «otbasyndaǧy jaǧdai» dep jyly japtyq.
Ekı jyl būryn Qyzylorda oblysynyŋ Jaŋaqorǧan kentınde tuysymyzdyŋ 9 jastaǧy balasy esık aldyndaǧy saraida asylyp qaldy. Aǧaiynnyŋ qaiǧysyna ortaqtasyp, köŋıl aityp bardyq. Söitsek, Astana qalasynda tūratyn ata-anasy jazǧy demalys kezınde auylǧa jıbermei me. Bala bolsa kündız-tünı smartfonnan bas almai oiyn oinaidy. Aiaǧy jıpke asylyp, özıne qol jūmsaumen aiaqtaldy. Būl jaǧdaidy «telefon dertı» dep pätualadyq.
Üş jyl būryn Astana qalasynda mekteptı «Üzdık attestatqa» bıtırgen talapker oquǧa tüse almai qalady. Ata-anasy «Ūiat boldy, elge ne betımızben qaraimyz?!» dep aiqaiǧa basady. Daryndy jas osyndai auyr sözdı arqalap jürgenşe, ölgenım artyq degen şeşım qabyldaidy. Būǧan «ūiat sindromy» degen aidar taqtyq.
Osylai suisidtıŋ türlı jaǧdaiyn keltıre beruge bolady. L.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetınıŋ dosentı, psihologiia ǧylymynyŋ kandidaty Almat Nūradinov suisidke sebep bolatyn jaǧdai köp ekenın atap:
– Adamdar türlı emosiiaǧa berılıp, äleumettık, qarjylyq qiyndyqtan şyǧatyn jol taba almai, özın jiı qūrban etedı. Ekınşısı – ışımdık pen esırtkıge täueldı boludyŋ arty keleŋsız jaǧdaiǧa duşar etedı. Üşınşısı – mahabbatta joly bolmau, adamdardan zorlyq-zombylyq körudıŋ arty qaiǧyly jaǧdaiǧa ūlasady. Törtınşısı – äleumettık autsaiderler, iaǧni otbasy men ūjymda, dostarynyŋ arasynda jyly qarym-qatynas ornata almaǧandar. Besınşısı – ömır sürudıŋ män-maŋyzyn joǧaltyp, äleumetten oqşaulanu jaǧdaiynan oryn alady. Būǧan türlı tabiǧi qūbylys ta äser etuı mümkın. Mäselen, soltüstık poliuske jaqyn ornalasqan Resei, Belarus, Kanada jäne taǧy basqa elderde suisid jiı oryn aluda qolaisyz tabiǧi qūbylystar da äser etedı. Statistikaǧa kırmeitın autoagressiiaǧa beiım adamdardy da suisidke jatqyzuǧa äbden bolady. Mäselen, Saud Arabiiasynda öte joǧary jyldamdyqpen kölıktı basqarǧandardy özıne-özı qol jūmsaǧandarmen teŋestırıp jatady, – dedı.
2019 jyly Düniejüzılık densaulyq saqtau ūiymy 100 myŋ adamǧa şaqqanda oryn alatyn suisid jaǧdaiyn eseptep, älem elderınıŋ reitingın tüzdı. Alǧaşqy ondyqqa engen elderde 20-dan asa adam özınıŋ ömırıne nemqūraidy qaraidy. Mäselen, Grenlandiiada 100 myŋ tūrǧynnyŋ ärbır 82-sı özıne-özı qol salsa, Gaianada – 30, Lesotoda – 28, Reseide – 26, Litvada – 25, Surinamda – 23, Qazaqstanda – 22, Belaruste – 21, Oŋtüstık Koreiada 20 adam özıne ölım ökımın şyǧarady. Būl tızımde Qyrǧyzstandy 93-orynnan taptyq. Aiyr qalpaqty aǧaiyndar arasynda 100 myŋ adamǧa şaqqanda 9 adamnan keledı. Al Özbekstan 7 adammen 114-ınşı, Türıkmenstan 6 adammen 119-ynşy, Täjıkstan 3 adammen 167-nşı, Äzerbaijan 2 adammen 176-orynda tūr.
Suisid jaǧdaiy jiı oryn alatyn elderdı saralaityn bolsaq, Gaiana – Oŋtüstık Amerikanyŋ soltüstık-şyǧysynda ornalasqan kedei el. Onda psihikalyq densaulyqqa bailanysty stigma men kemsıtuşılık köp jaǧdaida ölımge duşar etedı. Oŋtüstık Afrikadaǧy patşalyq el – Lesotoda kedeilık adamdardy özıne qol jūmsauǧa itermeleidı. Reseidıŋ ahualy da belgılı. Mäskeu, Sankt‑Peterburg qalasynan özge aimaqtarda halyqtyŋ äleumettık jaǧdaiy tömen, ışımdıkke salynǧan adamy basym.
Adamdar qoǧamǧa özın kereksız sanap, depressiiaǧa tüskende ökınıştı qadamǧa jiı barady. Al depressiiaǧa fizikalyq, psihikalyq, äleumettık, qarjylyq qiyndyqqa tüsuı äser etedı. Eŋ qarapaiymy, qolǧa tıken kırse de janǧa batady. Al jan tapsyru oŋai ma?! Joq, oŋai emes! Öz ömırıne qol jūmsaǧan adam köp jaǧdaida qoryqqanynan aiaq-qoly qarysyp qalady eken.
Soŋǧy alty jylda qaiǧyly jaǧdaimen aiaqtalǧan oqiǧa sany artpasa, kemıgen joq. Sebep-saldaryn taldaityn bolsaq, 2022 jyly qarjylyq qiyndyqqa bailanysty 164 adam ömırmen qoştasty. 2021 jyly būl körsetkış 127-nı qūraǧan-dy. Ötken jyly äielımen ajyrasu saldarynan 67 adam, auyr dertke şaldyqqan 63 adam jaryq düniemen qoş aitysty.
Ǧalym Almat Nūradinovtıŋ sözınşe, suisidke qatysty resmi statistika bır bölek, özıne-özı qol jūmsaǧandar sany būdan äldeqaida köp boluy mümkın. Sebebı suisidtıŋ keibır türlerı resmi statistikanyŋ kriteriiıne säikes kelmei, derek retınde tırkelmeidı. Mysaly, adamdardyŋ kenetten joǧalyp ketuı, artynan jaraqatsyz mürdesınıŋ tabyluy nemese joǧary jyldamdyqpen kölıktı basqaru kezınde jol apatynan qaza tabuy jäne basqa jaǧdailardy atau kerek-aq.
Otandyq aqparat qūraldary jasöspırımder arasyndaǧy suisidtı jiı köteredı. Bas prokuraturanyŋ deregınşe, 30-54 jastaǧy adamdar mūndai jaǧdaiǧa baratynnyŋ 54,9 paiyzyn qūrasa, ärbır törtınşı suisidtı 55 jastan asqan adamdar (23,5 paiyz) jasaidy. Özıne-özı qol jūmsauda 18-29 jastaǧylardyŋ ülesı 17,3 paiyzdy qūraidy. Eger jynysqa bölıp qaraityn bolsaq, erler köp jaǧdaida öz ömırın qūrban etuge daiyn tūrady eken.
Qazaqstandaǧy suisid jaǧdaiyn Saud Arabiiasy, BAÄ, Kuveit, Bahrein, İtaliia, İspaniia, Grekiia jäne Norvegiiamen salystyryp saralau maŋyzdy. Öitkenı būl elderde öz-özıne qol salu faktısı tömen. Oǧan eldegı äleumettık-ekonomikalyq reformalar halyqtyŋ tūrmys jaǧdaiyn oŋaltuǧa baǧyttap, oŋ nätijege jetuı sebep boldy. Al bızdıŋ eldegı tūrǧyndar kreditten kreditke deiın ömır süredı. 2023 jyldyŋ säuır aiynda eldegı ekonomikalyq belsendı halyqtyŋ 77 paiyzy qaryzyn uaqytyly ötei almai tyǧyryqqa tıreldı. Būl – oilantatyn kürdelı mäsele.
IýNİSEF pen Düniejüzılık densaulyq saqtau ūiymynyŋ deregı boiynşa 15-19 jas aralyǧyndaǧy jasöspırım qyzdar arasynda Qazaqstan älemde bırınşı, ūldar arasynda Reseiden keiıngı ekınşı orynda. Derekterdı söiletsek, kämeletke tolmaǧandar arasynda 2020 jyly – 144, 2021 jyly – 175, 2022 jyly 155 qaiǧyly jaǧdai tırkeldı. Är jyly öŋırlerde jasöspırımder arasyndaǧy suisid jaǧdaiy ärkelkı. Türkıstan, Qostanai, Atyrau, Şyǧys Qazaqstan, Batys Qazaqstan oblysynda suisid jiı tırkeledı.
Astana qalasy äkımdıgınıŋ Ädıstemelık ortalyǧyna habarlasyp, balalar arasyndaǧy suisidtıŋ aldyn alu jolyn sūradyq. Ortalyqtyŋ psihologiialyq süiemeldeu bölımınıŋ basşysy Gülmira Qapanova:
– Zertteulerge qaraǧanda, otbasyndaǧy janjal, ata-ananyŋ ajyrasuy, balaǧa qoiylatyn şekten tys talap, fizikalyq zorlyq-zombylyq jäne psihologiialyq qysym, otbasynyŋ materialdyq qiyndyǧy balalardyŋ özıne degen senımın tömendetedı. Psihologtar men ūstazdar, äsırese, ata-analar balamen jiı tıldesıp, arman-mūratyn bılıp, ruhani düniesı men dünietanymyna nazar audaryp, psihoemosionaldy jaǧdaiy men suisidtık köŋıl küiınıŋ aldyn aluy kerek.
Skandinaviia elderınıŋ keibır öŋırlerınde täulıgıne 20 saǧatqa deiın tün bolady. Tabiǧi qūbylys mausymdyq affektivtı būzyludy tudyryp, adamdardyŋ densaulyǧyna kerı äser ettı. Sonyŋ saldarynan HIH ǧasyrdyŋ 60-80-jyldary Norvegiia, Şvesiia, Daniia jäne Finliandiiada suisid faktısı jiı oryn alatyn. Būl elder äleumettık qamsyzdandyru jäne psihikalyq densaulyq qyzmetın damytu arqyly suisidke baratyndardyŋ sanyn tömendettı, – dedı.
P.S: Bızde nauqanşyldyq basym. Köp jaǧdaida saldarymen emes, sebebımen küresıp jatamyz. Mäselen, suisid jaǧdaiyn alatyn bolsaq, onyŋ tüpkı mänı – halyqtyŋ äleumettık jaǧdaiy tömendep, adamdar arasynda jyly qarym-qatynas älsırep ketuınen. Būl rette Skandinaviia elderı sekıldı äleumettık qamsyzdandyru jäne psihikalyq densaulyqqa köŋıl bölu maŋyzdy. Bızge osy täjıribe ülgı bolatyny anyq.
