Elordalyq tarihşy L.N.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetınıŋ PhD doktoranty Jazira Hasenova – saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtaluy mäselelerınıŋ zertteuşısı. Ol jaqynda QR Işkı ıster ministrlıgınıŋ mūrajaiynda atylyp ketken arystardyŋ üstınen jürgızılgen qylmystyq ıs-tergeu qaǧazdarymen köpşılıktıŋ tanysuyna mūryndyq boldy. Būl körmede Ahmet Baitūrsynūly, Oraz Jandosov, Säken Seifullin, Beiımbet Mailin, moldalar men dın qyzmetkerlerınıŋ, soǧys tūtqyndarynyŋ tergeu barysyndaǧy materialdary ırıktelıp, jinaqtalǧan edı.
– «Tek qana Säken Seifullinnıŋ tergeu ısıne qatysty segız ıs bar, basqa arystarymyzdyŋ da qaǧazdary tolyq qolymyzǧa tüsken joq. Odan basqa Alaş tūlǧalaryn tūtqyndau kezınde köptegen jeke qūjattaryn, zattary men kıtaptaryn tärkılegen. Olar tabylsa köp närsege qanyǧar edık» deidı ızdenuşı.
Men qazır Ahmet Baitūrsynūlynyŋ saiasi quǧynǧa ūşyrauy men onyŋ aqtaluynyŋ tarihi däiekterın zertteuge kırıstım. Eŋ soŋǧy ret 1937 jyly 13 tamyzynda tūtqyndalyp, sol jyldyŋ 25 qaraşasynda atylyp ketken ūlt ūstazynyŋ tergeuşıge bergen jauaptaryna qarap taŋ qalamyn. Osyndai kemeŋger adam, är jauabynda ömırın halyqtyŋ jarqyn bolaşaǧyna bailaǧanynan bas tartpai, ömırı qylǧa bailanyp tūrsa da, jan aluşydan biık tūrǧanyna riza bolamyn.
– Izdenıs barysynda «künnen künge Ahmet Baitūrsynūlyna ǧaşyq bolyp bara jatyrmyn» deuıŋızdıŋ syry da osynda eken ǧoi.
– Mūndai jaitty maǧan deiın Arystyŋ ekı jaqyn adamy basynan keşırgen eken. Olar da Ahmet Baitūrsynūlyna jaǧylǧan qara küiege senbei ötken. Stalinnıŋ ölımınen keiın, 1930-1940 jj. terror qūrbandaryn aqtau bastalǧanda Ahmettıŋ qaryndasy – Bektemısova Säule Halievna, aǧasynyŋ adal esımın qaitaru ümıtımen 1959 jyly 15 aqpanda ekınşı märte KSRO Bas Prokurory atyna aryz jazady. «Menıŋ Sızge joldanǧan bırınşı aryzym Qazaq KSR Prokuraturasyna tüstı. Alaida aryz qaralmady. Men aǧamdy qazaq halqynyŋ jauy boldy degenge senbeimın. Ol mümkın emes» dep jazady.
A.Baitūrsynūly esımı keŋestık jüiege qorqynyşty bolǧandyǧy sonşalyqty, şyndyqty aşyp körsetuge qauqarsyzdyq tanytty. Şyndyqtyŋ saldarynan, halyqtyŋ köŋıl-küiınen qoryqty. Sol sebeptı de azamattyŋ adal atyn aqtau turaly söz bolǧan joq. Säule Halievnaǧa: «Aǧaŋyz A.Baitūrsynūly 1937 jyly tūtqyndalyp, dūrys jazalanǧan» degen jauap beredı.
– Arystyŋ jaqsy atyn qaitaruǧa tarihşylar nemese sol kezdegı el basşylary emes, öz tuǧandary kırısken eken ǧoi.
– Stalin ölse de, jüie qūlaǧan joq. Kenesarynyŋ atyn aqtaǧany üşın jazalanǧan Ermahan Bekmahanovtyŋ taǧdyryn bılesız. Edıgenı, Mūrat, Dulat, Şortanbai jyraudy, Mahambet-İsatai jyrlaryn ädebiet tarihyna kırgızıp, studentterge därıs oqyǧany üşın sol kezde Qajym Jūmaliev türmege toǧytyldy. Odan keiın kımnıŋ batyly jetsın?
Ahaŋdy aqtaudyŋ mümkındıgı Qazaqstandaǧy keŋestık tärtıptıŋ saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtau prosesınıŋ kelesı kezeŋı, qaita qūru jyldarynda Ahmettıŋ qyzynyŋ aryzyna säikes ıske asty. Şolpan Ahmetqyzy Baisalova 1988 jyly mamyr aiynda KOKP OK Saiasi biurosy atyna, zaŋsyz saiasi quǧyn-sürgınge ūşyraǧandar ısın qarastyru boiynşa Komissiiaǧa aryz tüsıredı.
– Mūndai derektı bılmeidı ekenbız.
– Onyŋ «Ahmet Baitūrsynūly ısı boiynşa» №909-59 qūjatynda tıgulı tūrǧan hatynda ol özı turaly bylai dep jazady: «Menıŋ özım jer audaryludan 1933 jyly Almatyǧa qaityp oraldym, Baisalovqa tūrmysqa şyqtym, alaida 1950 jyly äkem üşın türmege qamalyp, Qazaq SSR Qylmystyq kodeksınıŋ 58-baby boiynşa 10 jylǧa sottaldym. Kesımdı merzımdı Şamalǧanda ötedım jäne 1953 jyly bostandyqqa şyqtym, sodan keiın tolyq aqtaldym» dep jazady. Stalinnıŋ «balasy äkesı üşın jauap bermeidı» degen qaǧidaty oryndalmady. Totalitarlyq tärtıp «halyq jauynyŋ» tuǧandary men jaqyndaryn mūqiiat baqylady. Şolpan Ahmetqyzy oǧan «Menıŋ äkem Ahmet Baitūrsynovtyŋ jasap ketken qazaq tılınıŋ grammatikasyn osy uaqytqa deiın qoldanyp keledı, al onyŋ avtorynyŋ esımı älı de jabyq küiınde qalyp otyr. Sondyqtan da, Ahmet Baitūrsynūlynyŋ ädebi jäne ǧylymi eŋbekterıne qoiǧan şekteudı alyp tastaularyŋyzdy jäne onyŋ avtorlyq qūqyn qalpyna keltırulerıŋızdı ötınemın» dep KOKP-nyŋ Saiasi Biurosynyŋ komissiiasyna jazǧan haty dälel bolady. Osy aryzdyŋ negızınde Şolpan Ahmetqyzyna 1988 jyly 10 qaraşada äkesınıŋ aqtalǧany turaly anyqtama berıledı. A.Baitūrsynūly aqtalǧannan keiın onyŋ balalary men nemerelerı ǧalymnyŋ atyndaǧy Qoǧamdyq qor qūryp, ǧalymnyŋ otbasy tūrǧan üiın muzeige ainaldyrdy. 2000 jyly Qostanaida eskertkış ornatyldy.
Elı üşın atylyp ketken Alaş arystarynyŋ taǧdyry el ziialylarynyŋ jüregınde jürdı dese bolady. Oǧan negız retınde myna qūjatty aitar edım. Onda Bektemıs Äşımbek 1976 jyly (Qazaqstan kommunistık partiiasynyŋ HIV sezıne) aşyq hat jazady.
Ol da arystardy aqtau mäselesıne nazar audartyp, Almatynyŋ tübındegı būrynǧy Öjet kolhozynyŋ aumaǧynda Qara-sai dep atalatyn, halyq Qandy sai dep atap ketken jerde atylyp ketken Säken Seifullin, İlias Jansügırov, Beiımbet Mailinnıŋ süiegı jatyr. Jermen-jeksen bolyp ketken bauyrlastar ziratyn qazyp, halyqtyŋ aiauly ūldarynyŋ tyrnaǧyna deiın qaldyrmai jinap alyp, qaita jerleu keregın aitady.
– Statistikalyq mälımetterge qarasaq, Qazaqstanda tek qana saiasi aiyp taǧylyp sottalǧan 105 000 adamnyŋ 25 000-y atylǧan eken. Osylardyŋ bärı aqtalyp boldy ma?
– Tübırı latynnan şyǧatyn reabilitasiia degen sözdıŋ maǧynasyn aqtau, öz atyn qalpyna keltıru dep tüsınıp jürmız ǧoi. Onyŋ zaŋdy, saiasi, köpşılık (publichnyi) äleumettık aqtalu siiaqty türı bar. Jalpy alǧanda, quǧyn-sürgınnıŋ qūrbany bolǧan jazyqsyz jannyŋ adal esımın qaitaru. Alǧaşqy tolqyn Stalin ölgennen keiın 1953 jyldyŋ nauryzynda amnistiiadan bastalyp, 1957-58 jj. tynyştaldy. 1960-1978 jyldary elımızde 7112 azamat sot prosesı arqyly aqtaldy. Bıraq 1970 jyldyŋ soŋynda būl ürdıs toqtatyldy. Tek on jyl ötken soŋ baryp, totalitarlyq qoǧamnyŋ bet perdesın aşuǧa mümkındık tudy. 1989 jyly sotta qaramai-aq ükımnıŋ küşın joiu turaly şeşımdı prokuratura qabyldaityn boldy. 1993 jylǧa deiın Qazaqstan prokuraturasy 75 myŋ azamatty aqtady.
– Atylyp ketkenderdıŋ ısterınde qandai mälımetter bar jäne olarmen kımder jäne qalai tanysa alady?
– Aqtalǧan azamattardyŋ artynda qalǧan ūrpaqtary, küşı joiylǧan qylmystyq jäne äkımşılık ıstermen tanysuyna bolady. Onda saqtalǧan qoljazbalary men suretterı jäne basqa jeke qūjattaryn köruge bolady. Mūndai ısterde jergılıktı organdar bergen türlı anyqtama, jūmys ıstegen jerınen alynǧan mınezdemesı, ükım men aiyptau qorytyndylarymen tanysady. Sondai-aq tuystary atylǧan adamnyŋ qaşan, qai jerde atylyp, qaida jerlengenı turaly mälımetterdı bıle alady. Bıraq ıs-qaǧazdardaǧy derekterdı qylmystyq ıske qatysty tūlǧalardyŋ jäne olardyŋ ūrpaǧynyŋ zaŋdy müddesı men qūqyǧyna qarsy paidalanuǧa tyiym salynady.
– Atylyp ketken nemese otyzynşy jyldary Sıbırge aidalǧan tuystarynyŋ ıs-qaǧazdarymen tanysu üşın ne ısteu kerek?
– QR Işkı ıster ministrlıgınıŋ aqparattyq saraptau ortalyǧyna ötınış jazasyz. Ötkenıne üŋılıp, tarihtyŋ aqtaŋdaq tūstaryn qalpyna keltıru bügıngı ūrpaqtyŋ aldyndaǧy maŋyzdy ıs dep oilaimyn.
